Baas Tropenmuseum: ’Erkennen dat er onrecht heeft plaatsgevonden’

In de collecties van het Museum van Wereldculturen - in 2017 aangevuld met het Wereldmuseum Rotterdam - zitten minstens 450.000 voorwerpen afkomstig uit de hele wereld, maar voor een aanzienlijk deel uit de voormalige koloniën Indonesië, Suriname en de Caribische eilanden. Niet alles is met instemming van de lokale bevolking of op vrijwillige basis naar Nederland verhuisd. Op basis van het rapport Koloniale Collecties kunnen deze landen hun ’roofkunst’ terugvragen. Al moet er dan eerst nog een grondig herkomstonderzoek worden gedaan door een nog aan te stellen onderzoeksgroep, die moet vaststellen of er werkelijk sprake is van onrechtmatig verkregen stukken, of dat er gewoon voor is betaald. ’Sommige objecten horen niet bij ons’ Dat is namelijk lang niet altijd zo. Maar bij sommige objecten in zijn musea voelt directeur Stijn Schoonderwoerd zich inderdaad ’ongemakkelijk’. „Ze horen niet bij ons. Neem de kostbare Benin-bronzen uit Nigeria, die ruim honderd jaar geleden door de Britten zijn meegenomen en overal in Europa verkocht. Een duidelijk voorbeeld van brute roofkunst; Nigeria wil deze beelden graag terughebben. Ook in onze Indonesië-collectie zitten objecten die beslist ongevraagd zijn meegenomen. Het zou ons wat waard zijn, als we die ofwel terug kunnen geven, ofwel, met toestemming van het land van herkomst als rechtmatige eigenaar, bijvoorbeeld als bruikleen mogen blijven tonen.” Schoonderwoerd doelt onder meer op de Singosaribeelden in het Museum voor Volkenkunde, onomstotelijk meegenomen uit een verlaten Indische tempel en ingescheept naar Nederland. En op de Lombokschat, een beroemde, grote oorlogsbuit uit 1894, toen de vorst van het koninkrijk Mataram tegen het Nederlandse gezag in opstand kwam. De strijd mondde uit in een ’puputan’ (dit betekent ’strijd tot het einde’), een zelfmoordaanval. De soldaten voorkwamen daarmee dat ze krijgsgevangen werden gemaakt. Hun sieraden - halskettingen met edelstenen en ringen - werden letterlijk van hun dode lijven gerukt. De helft van de enorme schat, inclusief munten en waardevol tafelgerei, kwam in 1937 naar Nederland. De andere helft bleef in Batavia, het huidige Jakarta. Na eerst in het Rijksmuseum te zijn bewaard, kwamen de stukken in Volkenkunde terecht. Indonesische claim Dat deze voorwerpen op onfrisse wijze bijeengebracht waren, besefte men na verloop van jaren niet meer zo. De Indonesische claim om de kostbaarheden per ommegaande te retourneren, werd jarenlang genegeerd. Pas in 1976 besloot de toenmalige regering-Den Uyl om het grootste deel terug te geven. „Er zijn nu nog 345 objecten van deze schat in Nederland”, vertelt Schoonderwoerd. Ook in 1976 kwam er protest tegen de teruggave. De schat zou volgens de tegenstanders rechtstreeks naar de president worden doorgesluisd. Dat gebeurde echter niet: „Het meeste is te zien in het Nationaal Museum van Jakarta”, weet Schoonderwoerd. „Dat museum heeft overigens een enorme collectie Indonesische kunst. En veel daarvan dubbelt met, en is beter, mooier en gaver dan de objecten in onze musea. Ik verwacht daarom niet dat wij gaten in onze collecties krijgen. Teruggave is niet het enige! Het zal ook uitmonden in meer samenwerking en gezamenlijk onderzoek, verwacht ik.” Vooral erkenning belangrijk Naar intensievere gesprekken met collega’s uit de voormalige koloniën ziet Schoonderwoerd uit. „Het rapport Koloniale Collecties stuurt vooral aan op de erkenning van onze kant, dát er onrecht heeft plaatsgevonden. De gesprekken zullen meer gaan over wat we nu belangrijk vinden en waar, wederzijds, behoefte aan is. Maar: als ze iets echt terug willen dat onvrijwillig uit een voormalige Nederlandse kolonie is meegenomen, dan moeten we dat teruggeven. Maakt niet uit wat ze ermee willen doen. Het is niet aan ons om te bepalen hoe ze om moeten gaan met iets wat van hun is; dat zou neokoloniaal zijn.” Vanuit Suriname heeft de adviescommissie al signalen gekregen dat het land minder prioriteit geeft aan het terugkrijgen van voorwerpen. Gesprekspartners van de commissie hebben aangegeven dat ze vooral behoefte hebben aan het verbeteren van de museale infrastructuur in Suriname. Onder president Bouterse heeft het Nationaal Museum in Paramaribo (in Fort Zeelandia) moeilijke jaren gehad. „Doordat er een nieuwe president is en de diplomatieke relaties tussen onze landen nu verbeteren, wordt het weer mogelijk om met Surinaamse musea te gaan samenwerken. Erkenning van onze kant dat hen onrecht is aangedaan, is daarbij belangrijk.” ’Verleden kun je niet wegpoetsen’ Schoonderwoerd vindt het „een onderdeel van de veranderingen in de samenleving.” Maar, zo erkent hij ook, we kunnen het verleden niet wegpoetsen door standbeelden weg te halen of straatnamen te veranderen. „Het is juist heel belangrijk om het een blijvend onderdeel te laten zijn van het hele verhaal, onze geschiedenis. Ook voor de toekomstige generaties. Dat je tegen je kind kunt zeggen: kijk, dat is Jan Pietersz. Coen, die vonden ze vroeger een held en nu kijken we daar anders tegenaan. Zó was het toen, en dat was onze rol in die tijd. Ook in onze voormalige koloniën ziet men dat belang in. Daarom ben ik ervan overtuigd dat we met onze collecties over het koloniale verleden kunnen blijven vertellen.” Activisten stelen kunst Half september werd het Afrika Museum in Berg en Dal opgeschrikt door een facebookfilmpje waarop te zien was dat een zwarte man een beeldje uit het museum oppakt en naar buiten draagt. Het bleek de activist Mwazulu Diyabanza Siwa, die buiten werd aangehouden met vier handlangers. Onder de naam ’Unité Dignité Courage’ willen de vier, waarschijnlijk Congolese, activisten ’roofkunst terug naar huis brengen, naar Afrika, waar beelden als dit grafornament thuishoren’. Stijn Schoonderwoerd zette vraagtekens bij de achtergrond van de activisten: „Deze mensen claimen dat het beeld van hen is, maar wie zijn zij eigenlijk zelf?” De museumdirecteur maakte vaker mee dat kunst werd teruggevraagd. „Maar we hebben het nog niet eerder meegemaakt met zo’n mediacircus.”