’Leunen op zon en wind: kan dat wel?’

In 2003 hadden we een bloedhete zomer. „Het rivierwater kwam bijna kokend via de Rijn het land binnen”, zegt Voorhorst schertsend in het Arnhemse hoofdkantoor van Tennet. „Als het water warmer was dan 30 graden, mochten elektriciteitscentrales geen koelwater lozen. Dus hadden veel centrales een probleem. Stroomprijzen gingen door het dak. Meer dan €3000 euro per megawattuur! Dat opende velen de ogen. Nieuwe centrales staan bij zee, om nooit weer koelwaterproblemen te krijgen.” Klimaatneutraal is het nieuwe motto voor ons elektriciteitssysteem. In 2030 leunen we grotendeels op windmolens en zonneparken. Ook worden we afhankelijker van import, uit landen die óók kiezen voor hernieuwbaar. Is die klimaatwens verenigbaar met de eis van leveringszekerheid? Staatsbedrijf Tennet is verantwoordelijk. En elke brown out– het uit voorzorg afschakelen van complete regio’s – ziet Voorhorst als ’falen’. Eerder begeleidde Voorhorst de intrede van marktwerking. „Vijftien jaar geleden kon de controlekamer op maandagochtend al voorspellen hoe de weekcurve eruit zou zien. Nu vliegt het alle kanten op. Waar is de zon? Waar is de wind? Twee cent prijsverschil en de stroom gaat de andere kant op. Het is zeer dynamisch.” U zorgt ervoor dat vraag- en aanbod van elektriciteit in evenwicht zijn. Hoe eenvoudig is dat? „Tekort aan elektriciteit is een probleem, maar een overschot ook. Neem Paaszondag. Het was mooi weer, de wind waaide stevig. Dat leidde tot een flink overschot. De prijs voor een megawattuur (MWh) in Duitsland was enkele uren minus €80, terwijl die normaal €40 tot 60 is. Je kreeg dus geld toe als je stroom verbruikte. Dat komt door de bestaande subsidies voor hernieuwbare energie. En door kolen- en kerncentrales die je niet zomaar uitzet.” Dan trekt u toch de stekker uit een windmolen? „Technisch heb je gelijk. Maar de vraag is: uit welke windmolen? Want de eigenaar zegt: ’Wil je wel even van mijn inkomsten afblijven?’ Die verdient, afhankelijk van het subsidiesysteem, naarmate hij meer stroom levert.” Bij fossiele centrales kunt u gewoon op de knop drukken. „Dat regelbare vermogen verdwijnt. En het verandert ons systeem enorm. Als jij het licht uit doet, gaat de fossiele centrale minder draaien. Straks moet het verbruik reageren op zon en wind en dat is best spannend. Niemand wil dat de leveringszekerheid afneemt. Maar dat levert grote uitdagingen op. Met name vanwege het seizoenpatroon.” Wanneer bedreigt zon- en wind de leveringszekerheid? „Bij elfstedentocht-weer bijvoorbeeld. Een hogedrukgebied in de winter betekent kou en weinig wind. Ook de zon is dan zwak.” Dan gaan koelkast en TV uit? „Nee, daarvoor vergroten we de interconnectie met het buitenland. We hebben al een kabel van 700 megawatt (MW) naar Noorwegen en eentje van 1.000 MW met Engeland. De 700 MW Cobrakabel met Denemarken is bijna klaar, ook worden verbindingen met Duitsland en België uitgebreid.” Is die back-up voldoende? „We streven naar maximaal vier uur per jaar dat het systeem niet in staat is de vraag te dekken. We hebben onderzocht hoe dat zou uitpakken als we met het weer van de afgelopen 30 jaar een klimaatneutraal elektriciteitssysteem zouden hebben gehad. In acht jaren hadden we die norm niet gehaald.” Hoe erg is dat? „Als er een tekort is, moet ik bedrijven of regio’s afschakelen. Om te voorkomen dat het hele systeem uitvalt. Dat heet geen black out, maar een brown out. Vorig jaar dreigde het in België door hun problemen met kerncentrales. In Zuid-Afrika is het zelfs normaal, dan drukken ze bij toerbeurt gebieden weg; zoek het maar uit. Als dat gebeurt, heb ik gefaald. Ik grap altijd tegen collega’s: ’We beginnen bij de A van Achterhoek’.” Van gas los zijn we nóg afhankelijker van stroom. „Daarom hamer ik op flexibiliteit. Als we in Europa een systeem bouwen dat afhankelijk is van het weer, moet vooral de industrie daarop inspelen. Zoals de molenaar die zijn koren maalde als de wind woei. Bedrijven moeten denken aan hybride boilers die op stroom werken, maar in geval van nood op gas.” Hoe maken we huishoudens flexibeler? „Een voorbeeld is het laden van de elektrische auto. Het is niet fijn als iedereen om zes uur thuiskomt en om acht uur de batterij vol wil hebben. Dat kan ook gespreid over de nacht. En als je echt om middernacht weg moet, druk je op een knop: nu laden.” De markt moet ons redden? „De markt reageert perfect op geld. Maar je kunt partijen ook perfect de verkeerde kant opsturen.” Hoezo? „Neem Duitsland. Dat land werkte lange tijd met een onbegrensd subsidietarief voor iedereen die hernieuwbare energie aan het net leverde. Tussen 2008 en 2014 is er daardoor veel wind en zon bijgebouwd, omgerekend de capaciteit van twintig kerncentrales! Hoe? Nou, met één grote zak geld op tafel. Als je een dom mechanisme creëert, krijg je een domme reactie. Het is goed dat beleid een beweging in gang zet, maar je moet ook bedenken: hoe kunnen we een stimulans netjes afbouwen?” Het gevolg is dat Duitse consument te veel betaalt? „De kosten worden uitgesmeerd, een opslag van zes eurocent per kWh, waardoor Duitse consumenten 25 a 26 cent betalen. De Nederlandse prijs ligt op 22 cent. Geld stuurt perfect. Maar ook perfect de verkeerde kant op.” Is grootschalige opslag in batterijen de oplossing voor windstille, donkere dagen? „Neem een Tesla model 3. Hoeveel stroom kun je daarin opslaan? Die heeft een batterij van 50 kWh tegen een huishoudelijk maandverbruik van ongeveer 300 kWh. Dus je hebt zes batterijen nodig voor een hele maand stroom. Dat is niet goedkoop. De industrie heeft nog veel meer nodig. En met die auto wil je morgen weer rijden. EV-auto’s zijn dus interessant om het systeem te helpen stabiliseren, maar met batterijen gaan we de wisselende seizoenpatronen niet compenseren.” Is het wel slim ons zo bloot te stellen aan het weer? „Als het harder vriest dan 9 graden, heeft Gasunie de plicht het benodigde gas te leveren. Zij verzorgt een soort staatsgarantie. Dijken werken net zo. Zeedijken worden gebouwd om ons te beschermen tegen een extreme gebeurtenis die eens in de tienduizend jaar voor komt. Ook voor ons elektriciteitssysteem moeten we nadenken over een waarborg.” Zijn we ons daar van bewust? „Nee. Tot 2030 hebben we nog gascentrales. Maar als we daarna echt totale decarbonisatie willen, met 90% of meer CO2-vrije opwek, dan wordt het spannend.” Als leek krijg ik er een ongemakkelijk gevoel bij „Ik zeg spannend omdat de vraag is: geven we de juiste signalen af aan de maatschappij zodat de markt het zal oplossen?” Vraagt u zich nooit af: is dit echt de meest verstandige richting voor ons elektriciteitssysteem? Zoveel zon, zoveel wind? „Daar weet ik het juiste antwoord niet op, in absolute zin.” We bewegen richting een onzeker systeem. „Het makkelijkst is als je bij gas en kolen aan een knop kunt draaien. Maar dat wil niet zeggen dat we als maatschappij altijd de makkelijke weg kunnen kiezen.” Maar u kunt wel inschatten hoe verstandig deze richting is? „Ik moet dealen met wat beleidsmakers willen. Mijn oprechte ervaring: er kan veel. Vijftien jaar geleden zeiden sommigen: 10 procent wind en zon is echt het maximum. Nou, het licht is niet uitgegaan. Je kunt vinden wat je wilt van die klimaattafels, maar de grootste winst is dat veel meer mensen nu meer inzicht hebben in de uitdagingen voor ons energiesysteem. En stel dat waterstof, als opslag, toch veel goedkoper wordt. Als we in de Sahara waterstof uit zonne-energie kunnen maken en dat per gastankers kunnen aanvoeren. Wat is dan het probleem?” Een beknoptere versie van dit interview staat in de Telegraaf van dinsdag 18 juni.