’Balans in samenleving is weg’

Werkgeversorganisatie VNO-NCW wil het vertrouwen van de samenleving terugwinnen. Op de besloten Bilderbergconferentie van de ondernemers sprak Bas van Bavel hierover. De economisch historicus van de Universiteit Utrecht trakteerde ze op een prikkelende analyse. Wat was uw boodschap voor het Nederlandse bedrijfsleven? „Mijn boodschap was: bedrijven kunnen niet meer denken dat ze automatisch bijdragen aan welvaartsgroei. Heel lang is dat wel het idee geweest. De markt zorgt voor competitie, bedrijven proberen winst te maken door slim te ondernemen, die winsten worden geherinvesteerd wat leidt tot technologische innovatie. En dan zorgt economische groei voor welvaartsgroei. Dat was heel lang het raamwerk waarin we hebben gedacht.” Klopt dat dan niet? „Door de voortgang van wetenschappelijk onderzoek zien we nu dat elk van de aannames die hieronder ligt genuanceerd moet worden. Of zelfs kwestieus is.” Welke dan? „Ook heel open markten blijken snel gemonopoliseerd te kunnen worden. Bijvoorbeeld door grote techbedrijven. De volgende stap is dat de bedrijfswinsten helemaal niet per se voortkomen uit slim en innovatief ondernemen. Zelfs productiebedrijven halen steeds meer winst uit financiële transacties. Dat zie je bijvoorbeeld in de telecomsector of in de automobielsector. Financiering die aan klanten wordt aangeboden.” Die ontwikkeling is toch niet per se slecht? „Dat hoeft niet per se slecht te zijn. Maar dat raakt wel aan het volgende punt. Wij gingen ervan uit, in die keten van aannames, dat die winsten worden geherinvesteerd in technologische innovatie. En ook dat blijkt steeds minder het geval te zijn. En dan de laatste stap in de keten. Dat was de aanname dat werknemers profiteren van de hoge winsten die bedrijven maken. Maar we zien juist dat het aandeel van het nationaal inkomen dat naar werknemers gaat al decennia afneemt.” De economische groei komt niet bij de mensen terecht? „Nee. In Utrecht kijken we met de zogeheten Brede Welvaart Indicator naar meer dan economische groei alleen. Daarin nemen we ook gezondheid van mensen, toegang tot goed onderwijs, woonkwaliteit, koopkracht en veiligheid mee. Die brede welvaart heeft in de jaren van de financieel-economische crisis een grote knauw gekregen en stagneert sindsdien.” Wat betekent dit voor het bedrijfsleven? „Als het bedrijfsleven niet meer automatisch bijdraagt aan welvaartsgroei dan kan dat leiden tot wantrouwen over de rol van het bedrijfsleven. En dat is precies wat je nu breed ziet. Gelukkig wordt dat in werkgeverskringen ook erkend. Ik geloof er niet zo in dat je dat vertrouwen kunt herstellen op het niveau van de individuele ondernemer. Want de meeste ondernemers zijn al heel sterk maatschappelijk geëngageerd.” Toch gaat er iets mis? „Dat komt omdat ondernemers en ceo’s opereren in een context die dat maatschappelijke handelen heel moeilijk maakt. Voor je het weet, heb je als goedwillende ceo te maken met activistische aandeelhouders. Of het nu gaat om meer loon betalen of meer mensen in vaste dienst nemen, klimaatinvesteringen of ander maatschappelijk gewenst gedrag, ceo’s staan onder druk van de markt.” Oud-topmannen Paul Polman van Unilever en Feike Sijbesma van DSM probeerden het wel. Daar gelooft u niet zo in? „Ik geloof wel in hun motieven. Maar hun mogelijkheden zijn beperkt. Ik denk dat je het antwoord moet zoeken in een andere ordening, op het niveau van sectoren en op het niveau van de hele economie. Je moet de rol van andere belanghebbenden dan alleen aandeelhouders versterken. In de vorm van meer zeggenschap voor belanghebbenden of mede-eigenaarschap voor werknemers bijvoorbeeld.” Veel Nederlandse ceo’s zeggen dat ze allang veel verder kijken dan alleen aandeelhouderswaarde. „Nee, dat dénken ze. Dat is echt een misvatting. Die ceo’s denken dat hun eigen rol heel groot is. Zij voelen zich maatschappelijk betrokken. Maar daar gaat het mij niet om. Het gaat erom wat de formele inrichting is van bedrijven en de positie van verschillende belangen daarin, want dat is uiteindelijk bepalend. Het gaat niet om de goede bedoelingen van een individuele ceo. In Nederland zie je dus juist dat de rol van aandeelhouders in de afgelopen dertig jaar sterk is toegenomen. We zijn Angelsaksischer geworden dan de continentale landen om ons heen.” Wij hebben toch ons poldermodel? „O nee, niet op het niveau van de bedrijven en ook niet op niveau van de economie als geheel. Ik denk dat het poldermodel van binnenuit is uitgehold. De balans in de samenleving is weg.” Moet de overheid een sterkere rol krijgen dan? „Ik zoek de oplossing niet per se bij markt of overheid. Je kunt maatschappelijke belangen ook beter meewegen als je nadenkt over andere eigendomsstructuren. Het klinkt in de huidige tijd misschien buitenissig, maar waarom denken we niet na over associatieve en coöperatieve oplossingen? In een coöperatieve onderneming is het beter mogelijk om belangen van verschillende partijen samen te brengen.” Eeuw geleden vergelijkbare vragen Historicus Bas van Bavel ziet overeenkomsten tussen nu en ruim een eeuw geleden. „Eind 19e, begin 20e eeuw werd Nederland ook geconfronteerd met sterke mondialisering, door de opkomst van spoorwegen en stoomschepen. Aanvoer van graan uit Canada en de VS bracht Groningse en Zeeuwse boeren aan de bedelstaf.” Zo uniek is globalisering en technologisering dus niet, stelt hij. „Nederland zag zich voor vergelijkbare vragen gesteld. Er was innovatie, disruptie, internationalisering. En het positieve antwoord van de Nederlandse samenleving was dat gewone mensen zich organiseerden. In onderlinge ziektekostenverzekeringen, coöperatieve banken, boerenbonden, woningbouwcoöperaties. Juist dit is de periode waarin de brede welvaart in Nederland het sterkst is gegroeid. Het is een misverstand om te denken: dat kunnen wij toch niet als klein land in een grote wereld? Toen konden we het ook.”