Dit is de belangrijke functie van schaamte

De een lijkt lak aan alles en iedereen te hebben, de ander kan om het minste of geringste wel door de grond zakken. Waarom schamen we ons en wat hebben we eraan? „Deze zomer was ik op vakantie in Costa Rica waar ik vanwege een parasiet last kreeg van mijn buik. Ik moest een windje laten en dacht: dat kan wel. Verkeerd gedacht. Voor ik het wist, had ik een grote vlek in mijn broek. Dan duurt een taxirit van een half uur erg lang... Ik schaamde me rot.” Zomaar een anekdote van een pechvogel, maar er zijn talloze andere voorbeelden te schetsen waarbij mensen schaamte ervaren. Onderuitgaan op een vol terras, een fout op het werk, met spinazie tussen je tanden een presentatie geven. In alle gevallen geldt dat het voor een vervelend gevoel zorgt. Hoe onaangenaam die emotie ook is, volgens Mattie Tops, psycholoog en schaamteonderzoeker verbonden aan de Universiteit Leiden, heeft het een belangrijke functie: ervoor zorgen dat je niet door anderen wordt buitengesloten. „Mensen zijn sociale wezens en willen ergens bij horen. Doen we iets waarvan we denken dat het ongepast is, dan voelen we ons opgelaten omdat we vrezen dat de omgeving anders over ons gaat denken”, zegt hij. Aanpassen Dat is ook de reden waarom we vaak de neiging hebben om onze houding aan te passen en ons terug te trekken. „Daarmee laat je onbewust zien dat je spijt hebt en nog steeds bij de groep wilt horen.” De emotie leert ons bovendien het gedrag niet te herhalen, zegt de onderzoeker. Het gevoel kan namelijk zo intens worden ervaren dat we er alles aan zullen doen om te voorkomen dat het nog eens gebeurt. Uitdaging Als we ons schamen, gebeurt er van alles met ons lijf. Zo wordt er meer van het hormoon cortisol aangemaakt. „Cortisol staat vooral bekend als stresshormoon, maar het komt ook vrij wanneer je voor een uitdaging staat en meer energie nodig hebt dan normaal, bijvoorbeeld als je je best wilt doen om goed in de groep te liggen.” Het is ook mogelijk om je te generen voor iets wat jou persoonlijk niet aangaat. Ooit een ongemakkelijk gevoel gehad omdat iemand zo vals als een kraai op het podium stond te zingen? Zulke plaatsvervangende schaamte heeft net als ’gewone’ schaamte alles te maken met inlevingsvermogen en empathie, stelt Tops. „Je verplaatst jezelf als het ware in die ander en je stelt je onbewust voor hoe die persoon zich moet voelen. Je vóelt de angst om te worden veroordeeld en buitengesloten omdat het niet goed klinkt.” Volgens Tops geldt: hoe beter je inlevingsvermogen, des te eerder je geneigd bent je te ergens over te generen. Maar, zo zegt hij: „Het heeft ook te maken met onderdanigheid en zorgzaamheid. Ben je van nature een volgzaam en zorgzaam type, dan zul je over het algemeen meer waarde hechten aan de mening van anderen.” Ook de opvoeding is daarop van invloed. „Als kinderen iets doen waarmee hun ouders niet blij zijn en pa en man hen straffen door te doen alsof ze hun kroost niet lief meer vinden, dan zorgt dat ervoor dat de kids de link leggen: als ik iets verkeerd doe, word ik niet meer geaccepteerd.” Dat beaamt psycholoog Albert Sonnevelt, de pechvogel aan het begin van dit artikel. Rond het tweede levensjaar worden kinderen bewust van zichzelf en hun omgeving. „Op deze leeftijd leren ze dat hun gedrag reacties uitlokt, wat voor de eerste tekenen van schaamte kan zorgen”, zegt hij. Boeren Waarvoor je je schaamt, is volgens beide psychologen afhankelijk van de normen en waarden die gelden in de omgeving waar jij opgroeit en de sociale groep waartoe je behoort. Simpel voorbeeld: een boer na het eten laten wordt in bepaalde landen als heel normaal gezien, als een compliment voor de kok. Hier vinden de meesten het niet erg netjes. Sonnevelt: „Vaak zijn we ons van sommige normen en waarden niet eens bewust omdat ze op een gegeven moment zo normaal voor ons zijn geworden. Maar omdat we sociale dieren zijn, doen we ons best om bij de groep te horen. Gaat het mis, doen kunnen we ons daar heel rot om voelen.” Schaamteloos Er zijn natuurlijk uitzonderingen. „Er is een kleine groep mensen die een heel sterk positief zelfbeeld heeft. President Trump, bijvoorbeeld. Hij kan zich soms schaamteloos gedragen en lijkt zich weinig aan te trekken van wat anderen van hem vinden.” Volgens beide psychologen is eerder normaal om je wél te schamen dan dat je dat niet doet. „Het wordt pas echt een probleem als schaamte chronisch wordt”, vindt Tops. Sonnevelt vult aan: „Zodra je je lange tijd gaat isoleren van de groep en de schaamte niet kan loslaten, moet worden ingegrepen.” Wees lief voor jezelf Last van schaamte? Zo ga je er makkelijker mee om. • Wees mild voor jezelf; fouten maken is menselijk. • Houd in je achterhoofd dat schaamtegevoel meestal maar tijdelijk is. • Besef dat andermans gevoelens en gedrag niets met jou persoonlijk te maken hebben. Projecteer je angsten en gedachten niet op een ander. • Verdrietig, boos of blij? Laat ’t zien. Je wordt juist sneller geaccepteerd als je je ware gevoelens toont.

Dit is de belangrijke functie van schaamte

Bekijk meer van

HET BESTE VAN DE TELEGRAAF

Grote porties, maar helaas weinig smaak in dit Van der Valk-restaurant

Slapen als een ster in historisch hotel

5 tips om de overgang van winter- naar zomertijd vlekkeloos te laten verlopen

24-uurs Solex-race: een zwaar, maar onvergetelijk en knotsgek festijn