Koninginnedag en Koningsdag al zo lang eind april vallen, realiseren we ons niet dat dat toeval is en gemanipuleerd. De geboortedatum van koningin Juliana op 30 april scheelt toevallig maar drie dagen met die van koning Willem-Alexander op 27 april. En koningin Beatrix, die op 30 januari jarig is, besloot om de geboortedatum van haar moeder aan te houden. Ze besefte dat eind april veel beter is voor een volksfeest dat grotendeels buiten wordt gevierd.

Kinderspelen

Ook de geboortedatum van koningin Wilhelmina op 30 augustus was gunstig. Middenin de zomer en net aan het eind van de grote vakantie. Ideaal voor kinderspelen. Heel anders was dat bij koning Willem II, die werd geboren op 6 december. Hij vierde Koningsdag van 1840 tot 1849 op Sinterklaas. In zijn boek 1000 jaar suggereert Peter van Trigt dat de viering van Koningsdag het zieltogende sinterklaasfeest nieuw leven heeft ingeblazen. Maar onderzoeker van de sinterklaastraditie Michiel de Jong denkt dat het juist andersom was. Volgens hem is de huidige viering van Koningsdag schatplichtig aan het sinterklaasfeest, dat vroeger naast een kinderfeest ook een groot feest voor volwassenen was.

Defilé

,,Koningsdag was in de 19e eeuw helemaal niet zo populair”, zegt hij. ,,Het was vooral ceremonieel met een defilé van militairen. Dat is nu heel anders. Met name in de steden is Koningsdag juist weinig koninklijk maar wel heel feestelijk. Zowel de koningsnacht als de vrijmarkt doen denken aan het vroegere sinterklaasfeest. Sint Nicolaas was de patroon van het huwelijk en op 5 december, sinterklaasavond, gingen jong volwassenen uit vrijen. Dat betekende niet anders dan dat jongens en meisjes gezellig bij elkaar waren. De kermis en de kroeg dienden als huwelijksmarkt. Omdat Sint Nicolaas ook de heilige van de zeevaart was, sloten matrozen zich aan bij het uitgaansgebeuren, dat regelmatig ontaardde in een slemppartij.”

Vrijmarkt

De sinterklaaskermis was vanaf de 17e eeuw een vast onderdeel van het feest. Het was tevens een markt met kraampjes waar je van alles kon kopen. Net als nu de kerstmarkt, die in Duitsland dankzij Luther de sinterklaasmarkt heeft vervangen. De middenstand voer daar wel bij en ook particulieren pikten een graantje mee. Zij verhuurden hun kelder of stoep aan iedereen die iets wilde verkopen of op een andere manier iets wilde verdienen. De voorloper van de vrijmarkt.

Sinterklaasfeest en -markt in 1703.

Ⓒ M. Naiveu/ Private collection

Op de kermis traden ook tal van komedianten op. In zijn boek De komediant, de piraat en de geschiedvervalser schrijft Sintspecialist De Jong dat deze rijk uitgedoste grappenmakers Jan Schenkman mede hebben geïnspireerd voor de figuur van Zwarte Piet. Personages uit de commedia dell ‘arte zoals Harlekijn en Pierrot speelden in kluchten de knecht die voor een komische noot zorgde. Een kwakzalver als Kakedorus omgaf zich met exotisch geklede assistenten en dat deed ook de sint. Opmerkelijk is dat Jan Schenkman naast zijn kinderboek Sint Nikolaas en zijn knecht uit 1850 ook een boek schreef over Pierrot, die zowel wit als zwart kon zijn.

Onderste deel van de illustratie van de intocht van Sint Nikolaas rond 1849. In het bijbehorende gedicht (zie hieronder) maakt Jan Schenkman een grap over koning Willem III, die bang zou zijn voor de Sint. Het bange ventje rechts onder moet de koning voorstellen.

Volgens Michiel de Jong werden de ‘lintjes’ van Koningsdag in de krant ‘sinterklaascadeautjes’ genoemd. ,,De Nederlandse vlaggen op de prent van de intocht van Sint Nicolaas bij Schenkman verwijzen naar Koningsdag en in het bijbehorende gedicht wordt een grap over koning Willem III gemaakt. Hij was geboren op 19 februari waardoor Koningsdag vanaf 1849 niet meer op Sinterklaas viel. In vier regels vergelijkt Schenkman de koning met een dom kind dat aan de Goedheiligman probeert te ontsnappen:

Een echter verschuilt zich,

En tracht hem te ontvlien,

’t Is WILLEM, een domoor,

Maar ’t wordt ras gezien.”