In de late middeleeuwen werd het mens zijn van Jezus, Maria en andere heiligen steeds meer benadrukt, waardoor ook de interesse in hun lichaam en hun lijden steeds extremere vormen aannam: bloederiger, hariger en smartelijker.

Billetjes

„In de klassieke oudheid werden goden nog als goddelijk verbeeld. Hun lichamen zijn perfect, alsof ze net uit de sportschool kwamen, met sixpacks, stevige kleine borstjes en strakke billetjes. Een godheid, gemarteld, vol bloed en gebroken beenderen, was in de Griekse of Romeinse tijd ondenkbaar. Maar in de middeleeuwen veranderde dit en ging men radicaal anders om met het lichaam.”

Bloed

„Het was natuurlijk Jezus zelf die de schijnwerper op zijn lichaam zette. Bij het Laatste Avondmaal zei hij tot zijn discipelen: Neem dit brood, dit is mijn lichaam. Drink deze wijn, dit is mijn bloed”, legt gastconservator dr. Wendelien van Welie-Vink uit. Zij is docent middeleeuwse kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en stelde de expositie mede samen.

Belangrijk ritueel

De eucharistieviering, nog altijd een belangrijk ritueel in de Katholieke kerk, waarbij de hostie en de wijn het lichaam van Christus verbeelden, dat elke gelovige tot zich kan nemen, is ook in de late middeleeuwen ontstaan. „Om complexe theologische theorieën begrijpelijk te maken voor de gewone mens, ontstonden - nu in onze ogen uiterst wonderlijke - afbeeldingen van Jezus in de mystieke druivenpers”, wijst conservator Annabel Dijkema van Museum Catharijneconvent.

"Niet pervers bedoeld"

„Er was in die tijd een enorme behoefte om het geloof dichtbij te brengen en dichterbij (het lijden van) Christus te komen. Om duidelijk te maken hoe groot zijn offer - de kruisdood om onze zonden weg te nemen - is geweest, ontstond er een enorme fixatie voor zijn wonden”, legt Van Welie-Vink uit.

Wendelien van Welie-Vink (l) en Annabel Dijkema bij het schilderij van de Meester van de Aanbidding.

Ⓒ Foto Billy Jo Krul

Ze wijst op een Duits kruisbeeld uit 1350, de zogeheten Crucifixus Dolorosus, waarin Jezus met talrijke wonden en builen is afgebeeld. „Uit elke wondje komen straaltje bloed in drievoud, een verwijzing naar de Heilige Drie-eenheid: de vader, de zoon en de heilige geest. De bultjes die je ziet, passen naadloos in de tijd. Toen dit houten beeld werd gesneden woekerde de Zwarte Dood door Europa. Voor de middeleeuwse kijker die zelf leed onder de builenpest was dit een hoopvol beeld. Christus had het immers nog zwaarder dan hij.”

Vagina

De passiewonden van Christus gingen op een goed moment een compleet eigen leven leiden. Vooral de zijdewond lijkt in veel getijdenboeken (bedoeld voor het bidden en mediteren thuis) steeds vaker op een vagina. „Voor ons oogt dit nu vreemd en ongemakkelijk. Maar het is absoluut niet pervers bedoeld”, stellen Dijkema en Van Welie-Vink. „Uit de zijde van Christus is de kerk geboren, zo vertelde de theologie.”

De zijdewond van Christus als vagina vormgegeven (1405-1413).

Minstens zo opmerkelijk zijn de afbeeldingen van een compleet naakte baby Jezus met zijn geslacht prominent in beeld. „Naakt heeft een duidelijke boodschap in de middeleeuwen. Genitaliën tonen had vaak een negatieve connotatie, behalve bij Christus. Voor de middeleeuwse gelovige was het belangrijk te weten dat het Jezuskindje een mens was met alles er op en eraan. Dus ook een piemeltje.”

Navel

Hetzelfde geldt voor de borst van Maria, waaraan baby Jezus gretig lurkt. Deze blijkt in de middeleeuwen op vreemde plekken te zitten, ter hoogte van de keel, navel of midden op de borstkas. Van Welie-Vink vermoedt dat dit gebeurde om de borst te deseksualiseren. De moedermelk van de Heilige Maagd kon volgens de middeleeuwer ook wonderen verrichten. Een stevige straal melk uit de ’wonderborst’ kon stervende monniken redden. En Bernard van Clairveaux, die kloven in zijn lip had van het vele bidden, genezen.

Melk

Op het sluitstuk van de intrigerende expositie, geschilderd door de Meester van de Aanbidding te Antwerpen, komen het bloed van Christus en de melk van Maria zelfs samen in een levensbron. Moeder en zoon spuiten als ware superhelden een stevige straal van hun genezende lichaamssappen in een fontein, waaruit engelen hun kelken vullen. „Door hieruit te drinken, kon de gelovige dichterbij de verlossing komen.”

Te zien t/m 17 januari 2021