’Geen hongersnood maar pest tijdens Leidens Ontzet’

Leidens Ontzet is de geschiedenis ingegaan als het heldhaftige verzet van een uitgehongerde bevolking tegen de Spaanse belegering. Burgemeester Pieter Adriaansz. van der Werff zou zelfs zijn eigen lichaam te eten hebben aangeboden aan zijn uitgemergelde bevolking. Een gebeurtenis die volgens historica Thera Wijsenbeek (1946-2010) niet werkelijk heeft plaatsgevonden. Volgens haar was de hongersnood in Leiden veel minder erg dan weleens is voorgesteld. Op grond van onder meer dagboeken concludeerde zij (in het themanummer van Leidschrift uit 2008, over ‘overleven in de zeventiende eeuw’) dat de bevolking van Leiden tot op de laatste dag te eten had. De échte hongersnood brak pas de laatste maand uit, maar toen nog was het rantsoen een half pond vlees per dag. „En gaat men dan dood van de honger?” vroeg zij zich af. De historica, destijds werkzaam aan de faculteit Geschiedenis van de Universiteit Leiden, vermoedt dat de naar schatting zesduizend mensen die tijdens de belegering omkwamen, vooral waren getroffen door dysenterie en de pest. De abominabele hygiëne in de belegerde stad was boosdoener, niet een voedseltekort. Het zal de Leidenaren die zich aan de vooravond van 3 oktober traditiegetrouw tegoed doen aan een hutspotmaaltijd waarschijnlijk ’worst’ zijn. Het verhaal over de hutspotketel is immers te mooi om niet te koesteren. Volgens de overlevering was de Leidse vrijbuiter Gijsbert Cornelisz. Schaeck de eerste persoon die op de vroege ochtend van 3 oktober 1574 de verlaten Spaanse Lammenschans durfde te betreden. Nadat hij had vastgesteld dat de Spanjaarden waren vertrokken op de vlucht voor het water en de naderende geuzen, was hij degene die geuzenleider Lodewijk van Boisot liet weten dat de bevrijdingsvloot zonder gevaar naar Leiden kon varen. Voor thuis nam de dappere Schaeck de kookpot mee, die de gevluchte Spanjaarden in hun haast hadden achtergelaten. Deze was gevuld met aardappelen, uien, wortel en pastinaak. Die ketel werd het symbool voor het overleven van de hongersnood en hutspot werd hét voedsel van 3 oktober. De ketel, waarin een gedicht over de heldendaad is gegraveerd, bevindt zich in de 3-oktobercollectie van Museum de Lakenhal. Het verhaal erachter is echter in de loop der tijd in de vergetelheid geraakt en in het collectieve geheugen van de Leidenaren veranderd: niet Gijsbert, maar een arme weesjongen met de naam Cornelis Joppensz. zou de koperen pot hebben gevonden op de Lammenschans. Maar waarom eten de Leidenaren dan, behalve hutspot, ook nog haring en wittebrood? Dit is volgens traditie de maaltijd waarmee de festiviteiten op 3 oktober moeten beginnen, al vroeg in de ochtend. De 3 October Vereeniging deelt dit ’ontbijt’ gratis uit in De Waag. Het eten verwijst naar de geuzen die, onder aanvoering van Willem van Oranje, op 3 oktober eindelijk Leiden konden binnenvaren nadat ze de dijken hadden doorgestoken. De Spanjaarden vluchtten in paniek, de geuzen kwamen Leiden binnen met haring en wittebrood voor de geplaagde bevolking. Het ontzet was een feit.