China: big data surveillance in strijd tegen coronavirus

China gooit volop technologie in de strijd om het coronavirus aan te pakken. Apps, QR-codes en zelfs data van mobiele netwerken helpen de overheid mensen op te sporen die in contact zijn geweest met coronapatiënten. Stel: iemand is besmet, en die persoon zat in de bus. Dan is meteen duidelijk wie er nog méér in die bus hebben gezeten. Zo kan verspreiding snel worden gestopt, is het idee. In de praktijk pakt Peking, dat samenwerkt met techgiganten Alibaba en Tencent, het iets anders aan. Zo maken ruim tweehonderd steden gebruik van een QR-code die waakt over de gezondheid. Inwoners moeten zich online registreren en daarbij hun persoonlijke informatie opgeven. Ook moeten gebruikers aangeven waar ze recent zijn geweest en of ze symptomen vertonen. Veertien dagen quarantaine Aan de hand van die gegevens krijgen ze per sms een kleurcode: rood, oranje of groen. Rood betekent dat iemand veertien dagen in quarantaine moet, oranje is zeven dagen afgezonderd, en bij groen licht is er niets aan de hand. Overal wordt de QR-code gescand en alleen mensen met een groene code mogen bijvoorbeeld naar de supermarkt, naar kantoor of met de bus. Gebruikers met een rode of oranje code worden de toegang ontzegd en worden in het ergste geval opgepakt. Hangzhou heeft als een van de eerste steden zo’n systeem ingevoerd. Van de 7,6 miljoen inwoners die zich hebben geregistreerd voor het gezondheidscertificaat heeft 93 procent groen licht gekregen. Zo’n 335.000 mensen moeten volgens de app twee weken in quarantaine. Op Chinese sociale media regent het berichten: mensen hebben geen idee waarom zij aangemerkt worden als riskant geval. Gebruikers klagen dat ze hadden opgegeven last te hebben van vermoeidheid of een verstopte neus en alleen daarom al een rode QR-code krijgen. Incubatietijd verlopen Het systeem is daarnaast niet waterdicht. Zo is een man uit een vliegtuig geweerd nadat zijn QR-code een rood signaal gaf, omdat hij een maand eerder samen met een coronapatiënt in een vliegtuig had gezeten. De incubatietijd was verlopen en de man vertoonde geen symptomen, dus zag de politie zich genoodzaakt zijn QR-code handmatig aan te passen. In Nederland is zo’n aanpak ondenkbaar. Viroloog Ab Osterhaus stelt dat er vele facetten aan kleven en vele disciplines bij zo’n systeem betrokken zijn. „Ethici, virologen, epidemiologen, gezondheidszorgwerkers, economen, politici en nog verschillende andere”, somt hij op. „Kortom, een onderwerp voor bredere discussie. Als viroloog kan ik niet het hele veld met alle implicaties overzien.” Siri Beerends, cultuursocioloog en onderzoeker verbonden aan medialab SETUP, denkt dat het onderwerp in Nederland ’ethisch moeilijk ligt’. „Ik zeg zelfs: gelukkig maar. Los van onze privacywetgeving rondom het gebruik van big data, hebben we als samenleving zeer goede redenen waarom we geen massa-surveillance met big data moeten willen optuigen om een virus in te dammen.” Sociaal wantrouwen Er gaat een filosofie van sociaal wantrouwen schuil achter ’big data surveillance’, voegt ze toe. „Vorige maand werd in Nederland het Systeem Risico Indicatie (een systeem dat op basis van big data en algoritmen op zoek gaat naar fraudeurs) door de rechtbank verboden omdat het systeem ten onrechte burgers aanwijst als fraudeurs.” Dat gebeurde ook bij de toeslagenfraude. „Daar hebben we gezien waar een overheid die zijn burgers wantrouwt toe kan leiden. Grote groepen kwamen in de financiële problemen omdat de overheid hen ten onrechte werden verdacht van fraude. Big data technologieën zijn nuttig, maar niet in situaties waar veel verschillende factoren een rol spelen, omdat de systemen geen rekening houden met de context van mensen.” Liegen over reisgeschiedenis Het lijkt nog wel gemakkelijk, zo blijkt in China, om te liegen over de reisgeschiedenis of gezondheidstoestand, maar ook daar wordt aan gewerkt. Zo hebben gebruikers van China Mobile al de mogelijkheid om via een sms’je hun reisgeschiedenis op te vragen aan de hand van data van het mobiele netwerk. Het is niet ondenkbaar dat de overheid dergelijk bewijs in de toekomst zal eisen. Toen in Wenzhou – de Zuid-Chinese stad waar het merendeel van de Chinezen in Nederland oorspronkelijk vandaan komt – bij een eigenaar van een noedelzaakje het virus werd vastgesteld, heeft de politie via netwerkproviders duizenden mensen opgespoord die in de buurt van het restaurantje zijn geweest. Veertig mensen zijn in quarantaine geplaatst nadat ze hebben aangegeven inderdaad recent in het zaakje geweest te zijn. Treinen en vliegtuigen Mensen hebben zelf ook baat bij de technologische snufjes. Zo kan via een epidemiekaart van Baidu Maps, de Chinese variant van Google Maps, precies worden gezien waar het virus is opgedoken. Een aantal lokale websites geeft schaamteloos aan in welk gebouw een coronapatiënt woont. Een andere app houdt bij in welke treinen en vliegtuigen mensen reisden voordat bij hen het virus is vastgesteld. Beerends meent dat de veiligheidsredenen in Nederland niet opwegen tegen de sociale kosten. „Vooral omdat er geen wetenschappelijk bewijs is dat deze technologieën leiden tot minder virusverspreiding. Massa-surveillance creëert vooral een schijnveiligheid en wakkert onderling wantrouwen aan.”