Rechtsfilosoof Van Koppen: ’Magistraten niet terug naar ivoren toren’

De ophef rond ’de affaire-Vreekamp’ is volgens rechtsfilosoof Peter van Koppen geen enkele reden om terug te vluchten naar die ivoren toren. We mogen in Nederland „onze handen dichtknijpen” met officieren van justitie en rechters die nevenfuncties hebben en daardoor midden in de samenleving staan, vindt hij. De situatie in Engeland en Wales noemt hij als „afschrikwekkend voorbeeld” van hoe het niet moet. „Daar heb je een hele kaste van ’barristers’ (advocaten) die eerst naar ’public school’ gingen – waar niets publieks aan is – en daarna in Eton of Cambridge worden opgeleid om later zitting te nemen in het Queen’s Councel en uiteindelijk in het Crown Court.” ’Gezegend met rechters en officieren’ „Het is een hele mep in zichzelf gekeerde mensen, allesbehalve een doorsnee van de bevolking en absoluut wereldvreemd. Ze nemen soms beslissingen waarvan je denkt: ’Kijken jullie wel eens uit het raam?’ Nee, ik ben in menig opzicht ontevreden over Nederlandse rechters en officieren van justitie. Maar op dit punt niet. We zijn gezegend.” Oud-rechter in Amsterdam Frank Wieland is het met hem eens. „Als algemeen uitgangspunt is het alleen maar goed dat je nevenfuncties mag hebben. Je moet wel erg goed kijken naar welke instanties en met welke mensen.” Beslissing in vreemd daglicht Daar ging het vorige week bij officier Jacobien Vreekamp mis. Haar toch al gevoelige beslissing om Akwasi niet te vervolgen voor zijn dreigement Zwarte Piet in het gezicht te trappen, kwam in een nog vreemder daglicht te staan nadat bleek dat zij in het bestuur zat van het Meldpunt Discriminatie, samen met een van de Kick Out Zwarte Piet-organisatoren van de bijeenkomst waarop Akwasi sprak. Het was voor het Openbaar Ministerie afgelopen zondagavond aanleiding om haar van een andere strafzaak te halen: die tegen 25 verdachten die journaliste Clarice Gargard bestookten met opruiende en discriminerende teksten in reactie op een videoverslag van een demonstratie van Kick Out Zwarte Piet. Toch aan de kant geschoven Hoewel de leiding van het OM zei volledig achter de officier te staan en alle vertrouwen in haar te hebben, schoven ze Vreekamp aan de kant. Waarmee ongewild de indruk werd versterkt dat er toch meer aan de hand was dan alleen de schijn van belangenverstrengeling. „Sneu”, vindt Wieland. „En een beetje onhandig van het OM en van haar. Dat hadden ze kunnen zien aankomen. Waarom laat je zo’n beslissing over Akwasi niet door een ander ondertekenen? Ze was toch niet de enige die de beslissing nam?” Joep Lindeman, hoofddocent straf- en strafprocesrecht aan de Universiteit Utrecht vraagt zich dat ook af. Juist omdat het OM benadrukte dat de beslissing door meerdere officieren is genomen en afgestemd met de leiding. Lindeman deed in het verleden veel onderzoek naar het OM. Hij vindt de beslissing om officier Vreekamp van de zaak te halen „dubbelhartig”. ’Objectief omgaan met voorkeuren’ „Ik snap dat het OM wil dat de mensen in de zaal bezig zijn met de zaak en niet met de persoon die de zaak opdient. Maar iedereen heeft zijn voorkeuren. Dat geldt voor rechters, voor docenten aan de universiteit en ook voor officieren van justitie. Je mag verwachten dat ze daar objectief mee om kunnen gaan. Ze moesten toch die ivoren toren uit? Nu doen ze dat en is het weer niet goed.” De beslissing om Vreekamp van de zaak te halen lijkt op paniekvoetbal, zegt Lindeman. „Het OM heeft de angel eruit willen trekken, zodat het tijdens de zaak-Gargard daar niet meer over zou gaan. Men heeft tegemoet willen komen aan het belang van een ongehinderd proces, maar ten koste van wat? Ik kan me voorstellen dat Vreekamp zich voor de bus gegooid voelt. De schade die dit intern oplevert is misschien nog wel groter dan de schade zou zijn geweest als ze de zaak gewoon had gedaan. Met die portefeuille is ze aangeschoten wild geworden want het gaat in dat soort zaken heel vaak over Zwarte Piet.” Ook Peter van Koppen vindt dat Vreekamp gewoon de zaak-Gargard had kunnen doen. „Dan krijg je de discussie waar die hoort: in de rechtszaal en in het openbaar. Je moet ook geen koudwatervrees hebben als je goed kunt uitleggen waarom je een bepaalde beslissing hebt genomen.” Gevaar in systeem plaatsvervangers Er zijn wel meer situaties waarin belangenverstrengeling op de loer kan liggen, zegt Van Koppen: „We kennen hier bijvoorbeeld het systeem van rechter-plaatsvervangers. Dat zijn advocaten of juristen uit het bedrijfsleven die af en toe zaken behandelen. Heel positief, maar het bergt ook een gevaar in zich.” Van Koppen is geen voorstander van een strengere controle door de top van het OM op de nevenfuncties van officieren. „Een officier was vroeger een onafhankelijk magistraat. Tegenwoordig zijn het bange ambtenaartjes in een molog van een organisatie die ontzettend hiërarchisch is geworden. Dat wordt alleen maar erger met meer controle.” Nevenfuncties verplicht opgeven Zowel officieren als rechters zijn verplicht om hun nevenfuncties op te geven. Volgens Frank Wieland zien besturen van rechtbanken er ieder jaar nauwlettend op toe dat dat ook gebeurt. „Het zou me niets verbazen als ze in sommige gevallen zeggen: niet doen. Hoewel ik denk dat de meeste rechters zich dat dan zelf ook wel realiseren.” Alle nevenfuncties van magistraten zijn terug te vinden op rechtspraak.nl en om.nl. Volgens Wieland is het systeem „te transparant en is Nederland te klein om iets geheim te houden. Je kijkt wel uit, mensen kennen de rechters en je staat zo in de schijnwerpers”. Een rechter die probeert iets onoorbaars onder de pet te houden, riskeert een berisping, schorsing, of zelfs ontslag, zegt Wieland. Ondanks zijn benoeming voor het leven. Officier Vreekamp verborg niets, de leiding van het OM wist van haar nevenfunctie die in het verlengde lag van haar werk als discriminatieofficier en keurde die dus goed. Lindeman: „Uiteindelijk is de publieke opinie een lastig te bevechten monster. Ergens moet het OM zeggen: we gaan het gewoon zo doen. Je doet het namelijk toch nooit goed. Het is jammer dat het OM de rug niet recht heeft gehouden.”