Van goed gesprek tot zwaarste straf

Hij liet ze met opzet vaak begaan, zegt rechtbankvoorzitter Frank Wieland. Hij greep pas in als hij vond dat Willem Holleeder en zijn zussen Astrid en Sonja te ver gingen in hun verbale aanvallen op elkaar. Op die momenten slaagde hij er meestal in om met een kwinkslag de spanning te breken. Dan bracht hij de bekvechtende Willem en Sonja Holleeder – „Het was zo”, „Nee Box, het was zus.” „Nee, nee, toch zo” – tot bedaren met de observatie: „Het is alsof ik naar een tenniswedstrijd tussen professionals zit te kijken.” Of hij maakte een eind aan een ruzie tussen de verdachte en zus Astrid door te zeggen dat hij zich „net een vader voelde die onderweg is naar Zuid-Europa met twee vervelende kinderen op de achterbank, en denkt: straks schop ik ze eruit.” „Ik ben altijd blij als dat lukt. Ik bedenk dat niet van tevoren”, zegt Wieland twee weken nadat de rechtbank Holleeder tot levenslang veroordeelde. „Ik zag dat Astrid zich zat op te vreten. Dat is een behoorlijke dimensie extra. Op een gegeven moment was ze in staat om de ruit van de getuigencabine eruit te trappen, zei ze. Ik dacht, dat moeten we niet hebben. Vergelijk zo’n opmerking maar met het losdraaien van een ventiel. Even de spanning laten ontsnappen. Dan kun je verder.” Het is Frank Wieland ten voeten uit. Meer dan 60 zittingsdagen verspreid over anderhalf jaar leidde hij soepel het megastrafproces tegen de meest tot de verbeelding sprekende crimineel van Nederland, Willem Holleeder. Dat deed hij met vaste hand, maar ook met de nodige luchtigheid. Het was de allerlaatste zaak die hij behandelde. Hij is net 70 jaar geworden en gaat met pensioen. Holleeder en u leken een gevoel voor humor te delen. „Dat wil ik toch nuanceren”, zegt de voorzitter. „Het gaat om de manier waarop iemand behandeld wil worden. Zoals ik wel eens tegen Holleeder zei: ik zit hier, en u zit daar. Het had ook andersom kunnen zijn. Als ik op zijn plaats zou zitten, dan zou ik onbevangenheid willen. Een open oor. Dat een rechter op geen enkele manier laat blijken wat hij denkt, of dat hij je niet gelooft. Dat hij niet cynisch of schamper reageert als je iets uitlegt.” „Ondanks dat hij voor de tafel zat en ik erachter, vind ik niet dat wij ongelijkwaardig zijn. Hij heeft ook een moeder. Hij is ook een mens. Wie ben ik om een oordeel over iemand te hebben? Ja, als rechter moet je dat uiteindelijk vellen. Dan stap je achteruit en maak je de balans op.” Hij vond het belangrijk om met Holleeder in gesprek te komen, zegt Wieland. „Dan is alles geoorloofd. Als ik een cirkel om hem en mij kan trekken en alles daarbuiten valt weg, dan heb je spontaniteit. Je luistert naar elkaar, reageert op elkaar. En aan het eind van de dag heb je allebei het gevoel dat je een goed gesprek hebt gehad. Dat is in elke strafzaak belangrijk, maar zeker als je meer dan 60 dagen met elkaar te maken hebt.” „Je moet kijken naar de man die hij is. Een man met veel unverfroren, Jordanese humor. Hij is heel ad rem, kan geestig zijn. Dan kun je denken: dat past niet, en het tegen een muur van graniet kapot laten vallen. Of je kunt meegeven. Ik was me er donders goed van bewust dat er misschien grappen werden gemaakt die mensen ongepast vonden gezien de beschuldigingen. Dan is mijn verantwoording dat een verdachte onschuldig is totdat het tegendeel wordt bewezen. Dat betekent dat ik vind dat ik daar onbevangen kan zitten.” Is het moeilijk om na die goede gesprekken levenslang op te leggen? „Ja, dat is moeilijk, heel kil. Ik denk dat hij naar me heeft geluisterd en het heeft uitgezeten vanwege ’de band’ die wij in die gesprekken hebben opgebouwd. Hij zal het ermee moeten doen, en wij ook. Maar we hebben geen champagne opengetrokken na afloop.” Het oordeel kwam voor velen als een verrassing. De rechtbank vond alle moorden en de doodslag bewezen, waar de verwachting was dat er alleen voldoende hard bewijs was voor de aanslagen op Houtman en Van der Bijl. De uitspraak was snoeihard. De rechtbank noemde Holleeder gewetenloos, onverschillig, een leugenaar. „Het vonnis is een hecht doortimmerd, sluitend geheel. Tja, zo’n voorleesversie is natuurlijk een ingedikte weergave. Daarom was het snoeihard. Vergelijk het met een pan zout water die je op het vuur laat inkoken. Dan heb je na een tijdje alleen nog zout over. Ons doel was om in heldere taal een vonnis te schrijven. En ja, dat wordt dan erg… ehhh… pregnant.” Het was pas de derde keer in zijn 33-jarige loopbaan als rechter dat Wieland een levenslange straf uitsprak. Een andere beslissing was niet mogelijk, zegt hij. „Zeker vanwege de tijd waarin we deze zaak afdoen, met vreselijke liquidaties die geen cent meer kosten. Die door 20-jarigen worden gepleegd. Je moet hier heel duidelijk op reageren en dan is dit eigenlijk het enige antwoord. Maar ik vond het heftig, ja. Ik zeg altijd, je hebt geen enkele macht als rechter. Allemaal onzin als mensen dat beweren. Dan lees je in de krant: de rechter vindt dat en dat. Nee, de rechter vindt helemaal niks. Die heeft in de wet gelezen waaraan hij zich moet houden. Je hebt heel weinig speelruimte. Maar met zo’n straf ben je je wel heel erg bewust van de reikwijdte van je beslissing.” „Je kunt je afvragen wat dat betekent voor een man van 61 en of je niet kunt volstaan met een andere straf, van vele jaren. Maar wat beoog je dan? En wat is je verklaring daarvoor? Het zou een vorm van window dressing zijn. En dan komt er een hoger beroep en mogelijk alsnog die douw van levenslang. Je hoort nu vanuit de samenleving de bevestiging. Zo van, dat is goed. Dit past. We hebben gedaan waarvoor we zijn aangesteld, denk ik dan.” Holleeder is ervan overtuigd dat de rechtbank zich toch heeft laten beïnvloeden door de lawine van publiciteit rond dit proces, de boeken van Astrid. Ondanks de belofte dat dat niet zou gebeuren. „Ik vind dat heel jammer. Er was inderdaad heel veel publiciteit. Zoveel dat je op gegeven moment denkt: ik geloof het wel. Als je naast een zwembad woont hoor je het gejoel van kinderen op gegeven moment ook niet meer. Het geluid gaat door je heen, anders word je gek. En als je het dossier leest is het niet bijster interessant wat kranten of weekbladen schrijven. Als je de reis zelf kunt maken, waarom zou je dan de brochure lezen?” „We besloten destijds aanvankelijk om het boek Judas van Astrid Holleeder niet te lezen. Al was het maar omdat je je op enig moment kunt afvragen wat je uit de stukken hebt, en wat je uit het boek hebt. Dat veranderde toen advocaat Sander Janssen zei dat hij Astrid er vragen over ging stellen. Daarom besloten we het onderdeel van het procesdossier te maken. Ik heb het gekocht voor de kerstvakantie, op een hoek van de tafel gelegd en ben er twee weken voorbijgelopen. Ik geloof dat ik de enige ben die het niet heeft gelezen, ook al was het inmiddels een processtuk. Uiteindelijk komen de bewijsmiddelen uit het geheel van het procesdossier. Voor de vragen van de advocaten aan Astrid Holleeder was het van belang dat het boek ons inhoudelijk bekend was.” „De publiciteit maakte me in het begin wel erg ongemakkelijk. Vooral toen die opnamen werden afgespeeld die Astrid en Sonja maakten. De samenleving had zich al een oordeel gevormd. Maar is het feit dat Holleeder zijn zus verrot scheldt bewijs dat hij heeft gedaan waarvan hij wordt beschuldigd? Dan denk je, hoe krijg ik dat ooit weer bij elkaar?” „Gelukkig kwamen er tijdens het proces steeds meer nuances. Je zag in kranten de twijfels over het bewijs. Daar was ik heel blij mee omdat ik me niet voor de voeten gelopen wist. Maar dat wij onze oren laten hangen naar wat kranten schrijven? Nee, dat zou heel erg onprofessioneel zijn. Als je daar je oordeel op baseert, dan leg je een windei. Het zou bij het hof blijken en dat zou ik buitengewoon pijnlijk vinden.” Wat vond u nou echt van Holleeder? Lange stilte. Voorzichtig formulerend: „Tja, wat je vaker ziet bij verdachten. De man is opgegroeid in een gezin met veel problemen. Je ziet hoe dat iemand tekent. Astrid groeide op in hetzelfde gezin, ja. Waar de een eraan onderdoor gaat, verheft de ander zich. Dan heb ik het over Astrid. Als je me vraagt wat ze nu moet met haar leven en haar beroep? Ik zou haar toewensen dat ze haar leven weer oppakt en haar vak uitoefent. Als je gek wordt omdat je tussen vier muren zit, dan zou ik denken: geef me de vrijheid. Liever dat dan op een onbewoond eiland zitten.”