Nazi-verschrikkingen staan in 75.000 struikelstenen gebeiteld

Gunter Demnig plaatste 75.000 ’struikelstenen’ in heel Europa, ter nagedachtenis aan bewoners die door fascisten uit hun huizen werden verdreven. Hij herinnert aan de geschiedenis en het einde van de Tweede Wereldoorlog, 75 jaar geleden. In het eeuwenoude Scheunenviertel, de voormalige Joodse buurt van Berlijn, komt een rood busje aanrijden. Een ontvangstcomité, bestaande uit schoolkinderen en buurtbewoners, staat te wachten. Een man met cowboyhoed en werkkleding stapt uit, gaat onmiddellijk aan het werk. Met gereedschap begint hij stenen uit de straat te halen. „Ik doe dit al een kwart eeuw, in alle landen waar de Wehrmacht onuitgenodigd is geweest”, vertelt Demnig, 72 jaar. Zijn imposante levenswerk is inmiddels over het hele continent te zien, ook in Nederlandse steden als Amsterdam en Rotterdam, waar Joden en anderen onvrijwillig huis en haard moesten verlaten. Kinderkopjes uit de straat Met beitels en andere werktuigen haalt Gunter Demmig de kinderkopjes snel uit de straat. Ze verdwijnen in een emmertje. Dan haalt zijn assistente uit de auto Stolpersteine, ’struikelstenen’ van messing, met daarop de namen van meestal Joodse personen, die hier tot de Tweede Wereldoorlog woonden. Voor 120 euro kan een steen besteld en geplaatst worden. ’Hier woonde Avrom Goldschal. Geboren 1923’, staat er in telegramstijl. ’Polen-Aktion 1938. Arbeitslager Rzeszow. Lot onbekend.’ Meestal eindigt de deportatie met de dood, zoals met zes miljoen Joden, van wie anderhalf miljoen kinderen, en vele socialisten, sociaaldemocraten, oppositieleden, homoseksuelen, gehandicapten en zigeuners. Maar sommigen hadden geluk. Zoals de zus van Avrom, Rosa Goldschal, geboren in 1929. Zij kreeg van Gunter Demnig ook een herdenkingssteen. ’1938 Kindertransport Engeland’, staat erop, de laatste overlevingsmogelijkheid voor tienduizend Joodse kinderen tussen 6 en 16 jaar, die van hun tot de dood veroordeelde ouders gescheiden werden en aan Hitlers dodelijke ’Duizendjarige Derde Rijk’ ontkwamen. Halsoverkop vluchten „Ze kwamen tot ons als de pest. Waarom we niet weg konden? Waarom boete doen, voor welke zonde?” zingt een verdrietig kinderkoor. De aanwezigen denken aan diegenen, die hier ooit woonden. En ze hoe ze eind jaren dertig halsoverkop moesten vluchten, of door de nazi’s naar kampen gedeporteerd werden: „Zoiets mag nooit meer gebeuren”, zegt lerares Sigrun Marks zacht. Acht muzikanten begeleiden met instrumenten de vijf scholieren van haar protestantse school in Bezirk Mitte, de centrumwijk. Die zingen: „Ik heb een thuis gehad, kamers vol met liefde, daarna kwamen vijandschap en de dood, vernietigden alles.” De lerares, Frau Marks, verklaart het engagement van haar pupillen: „Via hen bouwen we een brug naar het verleden. En we herdenken de heerschappij van de nationaalsocialisten.” Om de hoek ligt de Rosa Luxemburg-Platz, vernoemd naar de strijdbare socialistische leider die door nationalistische milities werd vermoord. Later, onder Hitlers regime, werd het plein naar de eveneens vermoorde nazileider Horst Wessel benoemd. Herdenkingsdiensten Scholieren en buurtbewoners, toeristen en historici leren al jaren over de verhalen van de families die verdreven werden. Niet alleen nu, tijdens de herdenkingsdiensten die door het coronavirus moeilijk zijn, of tijdens de jaarlijkse mis ter nagedachtenis aan de Rijkskristalnacht in 1938 op 9 november. Maar gedurende het hele jaar. Het onrecht was schrijnend. „Hier, in de Almstadstraße die vroeger Grenadierstraße heette, woonde een schoenmaker”, vertelt kunstenaar Demnig. „Later begon hij een textielfabriek in Berlijn, er werkten twintig mensen. Hij was leverancier voor grote warenhuizen als het fameuze Kaufhaus des Westens en het Joodse Wertheim. Maar na de Neurenberger rassenwetten in 1935 werd hij veroordeeld, en zijn bedrijf in beslag genomen.” In een café komt Gunter Demnig, gekleed in spijkerblouse, met rode halsdoek en veel zilveren ringen, na het leggen van de laatste struikelstenen op adem. Zijn dagelijks leven met eigen stichting en vijf medewerkers is al jarenlang van minuut tot minuut volgepland. Hij strijkt even door zijn grijze baard en nipt aan een cappuccino. Hele en halve neonazi’s Wat zijn motivatie is? „Kijk, we hebben extreem-rechtse AfD-politici, echte rattenvangers, hele en halve neonazi’s als Björn Höcke die aan de Holocaust twijfelen. En recente moordaanslagen zoals op de bomvolle synagoge in Halle, op tien buitenlanders in Hanau.” Er werden ook enkele honderden ’struikelstenen’ uit de grond gehaald door onverlaten. „Maar dat is een uitzondering, een procentpuntje op de vele tienduizenden die ik al gelegd heb.” Daarom stopt hij cement rond de goudgerande struikelstenen, zodat de bodem vast blijft. Demnig hoopt dat de kiezers van de radicaal-rechtse partijen merken dat er vooral vooroordelen bediend worden. „Je merkt dat het racisme in Duitsland toeneemt.” Voor zijn werk kreeg de onvermoeibare kunstenaar de hoogste Duitse onderscheiding van de president uitgereikt.

Nazi-verschrikkingen staan in 75.000 struikelstenen gebeiteld

Bekijk meer van

HET BESTE VAN DE TELEGRAAF

Omstreden Netanyahu in de tang bij extreemrechtse ministers

Met deze trucs kijk je ’verborgen’ films en series op Netflix

Buitenlands afval is ’big business’: is het Romeinse vuil topje van de ijsberg?

Komende jaren meer oplaadpunten in Europa tegen ’laadstress’