’Tbs-systeem faalt en moet weg’

Dat zegt forensisch psychiater Peter van Panhuis (68) in een interview met De Telegraaf. Hij onderzocht dertig jaar lang verdachten voor justitie en adviseerde bij het verlenen van verloven. ’Als ik ooit in een tbs-kliniek beland, kom ik er nooit meer uit. Iemand die te intelligent is, krijgt het systeem tegen zich. En dat systeem werkt niet op basis van argumenten en ratio, maar op basis van protocollen”, zegt Peter van Panhuis (68). Strafproces Van Panhuis is een van de meest ervaren forensisch psychiaters van Nederland. Hij was geruime tijd voorzitter van de Vereniging van Pro Justitia Rapporteurs, de psychiaters en psychologen die verdachten onderzoeken voor het strafproces. Dit voorjaar stopte hij met het rapporteren aan justitie over moordenaars, verkrachters en andere geesteszieke verdachten en veroordeelden. Hij onderzocht er bijna tweeduizend. Het tbs-systeem is volgens Van Panhuis ’een typisch Nederlands poldersysteem’. „Het wil beveiligen én behandelen. En het stopt mensen met de meest uiteenlopende problemen bij elkaar. Bij het behandelen van gestoorde personen moet je zorgen voor een homogene patiëntengroep. Het tbs-systeem is niet gefocust.” Er wordt, zo zegt de psychiater, ’met hagel geschoten in plaats van met gerichte patronen’. Alcohol „Vele honderden tbs’ers in klinieken horen er niet thuis. De ontremmende werking van middelen en alcohol is de belangrijkste risicofactor wat betreft geweld bij mensen met of zonder stoornis. Wanneer je wilt behandelen om te beveiligen, wat nu het doel van de tbs is, moet de behandeling zich eerst en vooral richten op het beheersen van alcohol en drugs. Een strafrechtelijk kader dat hierop gericht is, is sterk aan te bevelen. Duitsland heeft zo’n maatregel in het strafrecht.” In tbs-klinieken worden met grote regelmaat drugs aangetroffen. Tbs-advocaten roepen dat dit niet erg is, omdat tbs’ers bij terugkeer in de samenleving ook met middelen worden geconfronteerd. Van Panhuis: „Volslagen onzin. De tbs’ers zitten er omdat ze niet met drugs, alcohol of porno om kunnen gaan. Dus er is slechts één optie: nul drugs, alcohol of porno.” De groep seksuele delinquenten met een persoonlijkheidsstoornis zorgt volgens Van Panhuis voor het meeste gevaar. „Hier is de recidive ook het grootst. Geredeneerd vanuit de veiligheid van de samenleving kan hier met recht van onbehandelbaar worden gesproken. Waarom moet een heel systeem overeind gehouden worden voor deze groep? De schokkende gebeurtenissen die zij plegen, bepalen het beeld en beleid voor de hele groep binnen de tbs.” Medicatie Volgens Van Panhuis doet dit onrecht aan een grote groep psychiatrisch zieken en anderszins kwetsbare mensen. „Psychiatrische ziekten zijn met medicatie op een goede manier binnen de perken te houden en voor deze én voor mensen met hersenbeschadigingen en andere beperkingen geldt dat coaching, begeleiding en steun risico’s op gevaarlijke gedragingen heel goed kan beperken.” Ze moeten vrijgehouden worden van alcohol en drugs. „Op crisismomenten kun je snel en adequaat ingrijpen door tijdelijke geslotenheid en/of medicatie. Dat moet kunnen zonder tijdrovende en beperkende juridische procedures. Dit kan allemaal in de ’gewone’ psychiatrie gebeuren. Voor de seksuele delinquenten hou je het strafsysteem met behandelingsmogelijkheden over. Celstraf kan onder voorwaarden in verlof overgaan wanneer dit verantwoord is.” Van Panhuis hekelt de manier waarop wordt omgegaan met tbs’ers die teruggekeerd zijn in de maatschappij. „Is er in de tbs-kliniek vaak te veel behandeling, na het verlaten van de instelling bekommert men zich nauwelijks om een ex-tbs’er. Er hoeft maar één keer weer alcohol in het spel te zijn en iemand kan weer ontsporen.” Controleren Een voorbeeld is de levensgevaarlijke Jan van K. uit Almere, die twee keer tbs kreeg opgelegd. In 2003 kon hij na zes jaar tbs met proefverlof. K. mocht absoluut geen alcohol drinken, omdat de kans groot was dat hij opnieuw de mist in zou gaan. K. deed dat wel op zijn eerste verlof. Hij liet na een avondje drinken een neef op diens vriendin insteken met een mes en kreeg opnieuw tbs. K. kwam vrij en werd dit voorjaar opgepakt voor het vermoorden van een bejaarde man in Lelystad. Samen met een tbs’er die op verlof was. Er zou opnieuw drank in het spel zijn geweest. „Bepaalde personen moet je na terugkeer in de samenleving blijven controleren. Eventueel zelfs levenslang. Controles van Reclassering zijn te weinig frequent en vaak vooraf bekend.” Een van de grote hiaten bij de tbs is volgens Van Panhuis het systeem van ’targets’ halen door de kliniek. Zo krijgen klinieken een boete als ze tbs’ers niet op tijd op verlof sturen of als de gemiddelde behandeltijd te lang is. „Je kunt bij gestoorde mensen niet werken met targets. En zeker niet bij zwakbegaafde tbs’ers.” Bij het bepalen of iemand tbs krijgt opgelegd, kijkt de rechter bij een persoonlijkheidsonderzoek naar de toerekeningsvatbaarheid van een verdachte. Kunnen zijn daden hem worden toegerekend? Wist hij wat hij deed? Label Van Panhuis vindt toerekeningsvatbaarheid een verwarrende term. „Je krijgt een diagnose zonder dat echt is onderzocht wat er met de ’hardware’ of hersenen van iemand aan de hand is. Te veel aandacht gaat naar levensgeschiedenis en -omstandigheden. Het is te soft. Het gaat juist om gevarenreductie. Er wordt nu te makkelijk gezegd dat iemand verminderd toerekeningsvatbaar is.” In de haast wordt maar snel een label aan iemand gehangen. „Iemand krijgt een stempel en vervolgens zit je als in beton gegoten in het tbs-systeem.” De geestelijke gezondheidszorg kent door een schrijnend tekort aan personeel een hoge werkdruk. Werknemers waarschuwen voor onveiligheid in de forensische klinieken. Van Panhuis: „Bij tbs-instellingen is de uitwerking veel groter op de maatschappij. Het gevaar is veel groter omdat het om gevaarlijke mensen gaat.” Ook het verloop van personeel is hoog. „Het kost tijd om een patiënt te leren kennen. Voortdurende wisselingen zijn slecht. Ik kende patiënten die drie behandelaars hadden in anderhalf jaar tijd.” Behandelaars en therapeuten besteden door de huidige protocollen te veel tijd aan administratieve handelingen. „Er is de voortdurende angst dat iets misgaat, waardoor er verschrikkelijk veel krampachtigheid is. De behandelaren en sociotherapeuten moeten uit hun kamertjes worden gehaald. En dat is geen verwijt aan het personeel. Het is het systeem.” Het ontbreekt bij de tbs-klinieken aan goede interne en externe controle op fouten. „De klinieken houden de vuile was het liefst binnen om ingrijpen te voorkomen en de minister heeft als verantwoordelijke maar één zorg: hij wil niet negatief in het nieuws komen. De Staat wil geen gedoe.” Medewerkers van tbs-kliniek Hoeve Boschoord trokken bij De Telegraaf onlangs aan de bel omdat volgens hen interne incidenten met patiënten en personeel onder de pet worden gehouden. De inspectie Justitie en Veiligheid doet hier nu onderzoek naar. „Met de huidige angstcultuur binnen de klinieken creëer je een voedingsbodem voor doofpotten.” Zelfreflectie Ten slotte, zo zegt Van Panhuis, heeft de tbs-industrie als geheel een weinig zelfreinigend vermogen. „Er is nauwelijks zelfreflectie in de tbs-wereld. En de patiënten krijgen bijna nooit gelijk bij ingediende klachten. Het systeem verdedigen is een doel op zich geworden.” Het tbs-systeem moet per direct worden afgeschaft, vindt Van Panhuis. „En daar moeten we niet een grote commissie voor optuigen. Hou op met dat poldermodel. Gewoon een knoop doorhakken. Stoppen.” En wat moet er in de plaats komen? „Stop psychiatrische patiënten en verstandelijk gehandicapten in het gewone psychiatrische circuit. Al dan niet gesloten. Daarnaast heb je dan een strafrechtelijk systeem met de focus op verslaving. Seksuele delinquenten kunnen in het reguliere detentiesysteem met behandelmogelijkheden en alleen onder bepaalde voorwaarden met verlof. Beveiligen gaat voorop.” Kader: Wat is tbs? Terbeschikkingstelling (tbs) wordt opgelegd aan mensen die zware delicten hebben gepleegd en die lijden aan een psychiatrische ziekte of stoornis. Tbs kan met en zonder een celstraf door een rechter worden opgelegd. Tot 1928 waren er twee mogelijkheden: een veroordeelde belandde in de gevangenis of in een psychiatrische inrichting. Daarna werd terbeschikkingstelling van de regering (tbr) ingevoerd voor veroordeelden die verminderd toerekeningsvatbaar waren. De tbr-regeling bood de rechter de mogelijkheid een gecombineerd vonnis uit te spreken: tbr en celstraf. In 1988 werd tbr omgedoopt in tbs. Tbs kan alleen worden opgelegd voor misdrijven waarop een minimumstraf staat van vier jaar. Elke zes jaar moet de rechter bij de tbs-verlengingszitting het oordeel van twee onafhankelijke gedragsdeskundigen inroepen. Iemand kan weigeren om zich vooraf te laten onderzoeken in het Pieter Baan Centrum. Rechters zagen er daarom vaak van af om tbs op te leggen. Sinds juli is het makkelijker om bij weigeraars toch tbs op te leggen omdat het medisch dossier van een cliënt zonder toestemming kan worden opgevraagd. Tips? Mail naar onze verslaggever Mick van Wely m.van.wely@telegraaf.nl