Prinsjesdag? Koopkrachtdag!

Prinsjesdag? Koopkrachtdag! Tussen alle hoedjes en koetsen door heeft de gemiddelde Nederlander komende dinsdag maar één vraag: wat zit er voor mij in het koffertje van minister Wopke Hoekstra van Financiën? De plannen van het kabinet – zaken als een hogere btw, een vereenvoudiging van de inkomstenbelasting, een lager eigenwoningforfait – hebben stuk voor stuk invloed op wat we te besteden hebben. De afgelopen weken is het Centraal Planbureau druk bezig geweest met berekenen hoe groot die invloed precies is, en hoe de gevolgen van losse maatregelen op elkaar ingrijpen. Het resultaat van die berekeningen, vermengd met nog wat getallen waar het kabinet geen invloed op heeft – prijsstijging, zorgpremie – levert de koopkrachtontwikkeling voor 2019 op. Veren om mee te pronken voor het kabinet, of een stok om mee te slaan voor de oppositie – en niet zelden allebei. Een typisch Hollands vermaak, bovendien. De meeste regeringen worden afgerekend op het aantal banen dat ze creëren, of op economische groei of lage werkloosheid. „Maar hier zijn we toevallig ooit met koopkracht begonnen, en dat sloeg aan”, zegt Jasja Bos van financieel voorlichtingsbureau Nibud. Jan Modaal Dat ’ooit’ is dit jaar precies vijftig jaar geleden. Op 22 november 1968 werd Jan Modaal geboren, in Den Haag, op het kantoor van de Sociaal-Economische Raad, het overlegorgaan van werkgevers en werknemers. Modaal is een bijzondere man: bij zijn geboorte had hij al direct twee kinderen (6 en 11 jaar), een echtgenote die fulltime voor die kinderen zorgde, en een inkomen net onder de ziekenfondsgrens. Het gezin woonde in een huurhuis. Zoals de familie Modaal waren er, anno 1968, heel veel gezinnen in Nederland. En de SER had uitgerekend hoeveel deze groep ’modalen’ in de jaren tot 1971, onder de katholieke premier Piet de Jong, te besteden zou hebben. Het eerste koopkrachtplaatje, met opnieuw het gezin Modaal als ijkpunt, dateert van een klein halfjaar later, van maart 1969. Auteur: het Centraal Planbureau, ook toen al. Het kabinet-De Jong is bezig de verzorgingsstaat op te bouwen, en moet daarvoor flink wat belasting inhouden op het loon van werkenden. Het CPB moet ervoor waken dat Jan Modaal niet ’aan zijn taks komt’: de belastingdruk moet niet zo hoog worden, dat gezinnen geen geld meer overhouden om uit te geven, met alle economische rampspoed van dien. De koopkracht van Jan Modaal moet op peil blijven, en liefst verbeteren. Fictieve levens Inmiddels komt het CBP met de koopkrachtvooruitzichten van vele Jannen Modaal: eentje met een hoog inkomen, eentje zonder kinderen, een gepensioneerde Jan Modaal… Het Nibud voorspelt op Prinsjesdag zelfs voor honderd Jannen Modaal wat hun koopkracht het komende jaar gaat doen. En zo lijken we te zijn vergeten dat het om fictieve Jannen gaat, met fictieve levens. Levens waarin nooit iets veranderd – er komen geen kinderen bij, Modaal raakt zijn baan niet kwijt, maakt ook geen promotie, en hij gaat ook niet in een ander huis wonen. Bovendien doen de inflatie, de lonen en de zorgpremie precies wat het CPB voorspelt. Gezinnen die aan ál die criteria voldoen, bestaan niet, zegt zélfs CPB-directeur Laura van Geest. „De koopkrachtplaatjes die wij schetsen zijn een stilleven”, mijmerde ze in maart van dit jaar. „Ze bieden beleidsmakers inzicht op hoofdlijnen, maar zijn minder geschikt voor de vertaling naar de privé-portemonnee.” De koopkracht van een los gezin kan veel hoger of lager uitvallen dat wat het CPB ons dinsdag voorspiegelt, en als de lonen of prijzen iets anders doen dan verwacht, kantelt het beeld voor hele groepen tegelijk. Verdelen Niet dat politici zich daar iets van aantrekken. Henk Krol, de onvermoeibare leider van 50Plus, laat geen gelegenheid onbenut om te benadrukken dat zijn achterban bij het verdelen van de koopkracht wordt overgeslagen. En hij is niet de enige: christelijke politici strijden voor de koopkracht van gezinnen met maar één inkomen, D66 traditiegetrouw voor die van alleenstaanden. Wat meer naar links zal niemand verbaasd zijn als Asscher (PvdA) en Marijnissen (SP) zich de komende week druk maken over de koopkracht van lagere inkomens. En zelfs ministers vergalopperen zich aan de vooruitzichten. Lees wat Ad Melkert, minister van Sociale Zaken in het eerste paarse kabinet, toenmalig koningin Beatrix in de mond legde bij de Troonrede van 1997. „Mede door een aanzienlijke lastenverlichting gaan vrijwel alle groepen van de bevolking er in koopkracht op vooruit.” Toen die woorden in 1998 totaal niet bleken te kloppen, onder meer door te veel optimisme rond de pensioenen, brak in de Tweede Kamer een koopkrachtoproer uit. PvdA, VVD en D66 moesten in allerijl reparaties uitvoeren. Of kijk naar ’Marx Rutte’, de premier die bijna de controle over zijn eigen partij verloor toen VVD’ers zagen wat een meer inkomensafhankelijke zorgpremie met hun koopkracht deed. Het deerde niet dat het om ’stillevens’ van het CPB ging, de liberale beer was los en PvdA-leider Samsom moest Rutte komen redden. Fenomeen En zo zitten we dus opgescheept met een fenomeen dat ’per ongeluk’ een succes is geworden. De voorspellingen van het CPB worden steeds gedetailleerder, maar dat lost de grote onzekerheden bij de berekeningen niet op. En onthoud, zegt Van Geest: „Losse gebeurtenissen, zoals trouwen en kinderen krijgen, zijn veel bepalender voor de beurs van Jan Modaal dan de uitkomsten van onze koopkrachtplaatjes.” Hoe dat allemaal uitvalt weten we pas twee jaar ná Prinsjesdag. De koopkrachtcijfers over 2017 die het Centraal Bureau voor de Statistiek deze week naar buiten bracht, zijn voor dat jaar de eerste die geen stilleven meer zijn. Maar ja, dan is het te laat om de koopkracht te repareren. „Mensen kijken nou eenmaal naar de koopkrachtplaatjes, omdat ze een concreet beeld geven van de korte termijn”, zegt Nibud-econoom Bos. Hij vindt het wel goed dat beleidsmakers, ondanks alle tekortkomingen, naar koopkrachtplaatjes kijken. „Huishoudens identificeren zich er toch mee. En voor de lage inkomens geven ze wel degelijk een goed beeld. Natuurlijk gaat het om tienden van procenten erbij of eraf. Maar als je op of net boven het minimum leeft, maakt dat echt een groot verschil.”