De man die succesvol ideologische veren afschudde

Wim Kok eindigde zijn werkzame leven op de plek waar hij aan het begin ervan nog de keiharde confrontatie mee zocht. De sociaaldemocraat startte zijn publieke carrière als vakbondsman bij bouwbond NVV, een voorloper van de FNV. Van die federatie werd hij in 1976 de voorzitter. Met gebalde vuist trok hij geregeld ten strijde tegen de werkgevers en tegen de kabinetten Van Agt en Lubbers I. In 1986 werd hij in de Tweede Kamer gekozen voor de Partij van de Arbeid. Achter lijsttrekker Den Uyl verwierf hij als nummer twee maar liefst 570.000 voorkeursstemmen. Niet veel later volgde hij Den Uyl op als fractieleider en daarmee oppositieleider tegen het kabinet Lubbers II. ’Ideologische veren afschudden’ Na de val van dit CDA-VVD kabinet, trad Kok als minister van Financiën en vicepremier toe tot Lubbers III, dat enorme problemen kreeg met de grote toestroom in de WAO. Het leidde in de PvdA tot een crisis die Kok bijna de kop kostte, toen het kabinet besloot om naast nieuwe gevallen ook bestaande gevallen op de WAO-uitkering te korten, om de uitkering zo betaalbaar te houden. Een rondreis langs de PvdA-afdelingen en een spannend partijcongres zorgde er voor dat hij op het nippertje kon blijven. De kiezer was niet erg onder de indruk van de regeringsdeelname van de sociaaldemocraten en strafte de PvdA af. Omdat het CDA door de kiezer nog harder werd aangepakt, werd de PvdA evenwel de grootste partij van het land en mocht Kok een kabinet samenstellen met de VVD en D66. Paars 1 was een feit en Kok werd minister-president. De PvdA moest de ideologische veren afschudden, vond de premier. De partij moest naar het midden opschuiven en die ervaring zou volgens hem ’bevrijdend’ kunnen werken. Dat leek in eerste instantie een goed plan. Als ’s lands grootste partij van Nederland kon de PvdA het land besturen tijdens een periode van grote economische voorspoed. Een regering zonder confessionele partijen beviel Nederland aanvankelijk uitstekend. Zaken als het homohuwelijk en moderne euthanasiewetgeving werden onder de verantwoordelijkheid van Kok geregeld. De staatsfinanciën werden in het gareel gebracht en de burger kon op lastenverlichting rekenen. De kiezer beloonde de Paarse partijen na vier jaar regeren met een mandaat voor nóg eens vier jaar op het pluche. Wim Kok kreeg steeds meer aanzien en werd gezien als sobere en onkreukbare premier. Fortuyn tegen Paars Zijn tweede ambtstermijn als minister-president pakte echter als een teleurstelling uit. Paars bleek uitgeregeerd: moeilijke beslissingen werden vooruitgeschoven in een poging de verhoudingen tussen PvdA, VVD en D66 niet op de proef te stellen. Het maakte de weg vrij voor een radicale herschikking van het politieke landschap. Pim Fortuyn beukte aan de poorten van het Binnenhof en gaf Paars van alles de schuld wat er in het land mis was. Het was een verbijsterende tijd voor Wim Kok, die acht jaar het idee had dat zijn club het goed deed. Plotseling veranderde de paarse droom in een nachtmerrie, die uiteindelijk zijn partij zou halveren. De burger was niet dankbaar voor het bereikte, maar ondankbaar over wat paars had laten liggen. De wachtlijsten in de zorg, het uitblijven van sociaaleconomische hervormingen, de mislukte integratie, de privatiseringsgolf die over Nederland was getrokken en het gebrek aan politieke aandacht voor waarden en normen. De nukkige Kok, die binnen en buiten eigen kring niet altijd een gezellig humeur werd toegedicht, had het land niet zo zeer als inspirerend leider bestuurd maar als technocraat. Dé moord Kok had al voor de opkomst van Fortuyn besloten het partijleiderschap over te dragen aan zijn kroonprins Ad Melkert. Het was een beslissing waar hij later spijt van kreeg. Want Melkert bleek lang niet opgewassen tegen de mediagenieke Fortuyn en verwerd tot boksbal voor alles wat er in het land niet deugde. De PvdA raakte in paniek en probeerde uit alle macht de politieke opmars van Fortuyn te stoppen. De ingrijpende moord op de flamboyante Rotterdammer werd de zittende politiek dan ook zwaar aangerekend, de PvdA in het bijzonder. Kok had gedurende de verkiezingscampagne Fortuyn haatzaaierij en tweedracht verweten en van asociale plannen beticht. Toen Fortuyn was vermoord stelde de aangeslagen premier verbijsterd te zijn dat dit in het verdraagzame Nederland kon gebeuren. „Het is diep tragisch. Voor zijn naasten en ook diep tragisch voor ons land, voor de democratische rechtsstaat. Ik ben er kapot van. Laten we in godsnaam onze kalmte bewaren.” Stille trom Woedende Fortuyn-sympathisanten waren de felle woorden richting hun politieke leider echter niet vergeten. „Kok, moordenaar”, riepen ze na de moord richting het Torentje. Toen hij zijn premierschap enkele maanden later had overgedragen aan zijn opvolger Jan Peter Balkenende en voor de laatste keer zijn werkvertrekken aan het Binnenhof verliet, stond er slechts een handjevol mensen voor de deur van zijn werkvertrek om afscheid van hem te nemen. Met stille trom keerde hij terug naar Amsterdam, weg van de politieke spotlight. Als troostprijs werd Kok op voordracht van het tweede kabinet Balkenende in 2003 bij Koninklijk Besluit benoemd tot minister van staat. Kok maakte een verbitterde, onbegrepen indruk na zijn vertrek uit Den Haag. Een tijdje was het stil rond de vertrokken premier. Vriend en vijand krabden zich achter de oren toen voor de voormalig vakbondsleider ineens een aantal commissariaten lonkte. Kok werd toezichthouder bij ING, KLM, Shell en TPG Post en werd daardoor medeverantwoordelijk voor het beloningsbeleid bij deze multinationals. Bonus In 1997 nam Kok als premier nog afstand van enorme salarissen van toplieden in het bedrijfsleven, wiens gedrag hij wegzette als ’exhibitionistische zelfverrijking’. De verontwaardiging was dan ook niet van de lucht toen hij na zijn aantreden als ING-commissaris in 2003 instemde met een aanzienlijke beloningsgroei voor de leiding van de bank-verzekeraar. Daardoor vervijfvoudigde de bonus van topman Tillmant in een paar jaar tijd. Kok verdedigde de stap door te stellen dat het in nationaal belang was dat dergelijke toplieden voor Nederlandse bedrijven behouden bleven en hun heil niet bij de buitenlandse concurrentie gingen zoeken. Dat hij als premier zich anders leek op te stellen dan als commissaris, was volgens hem omdat een premier maatschappelijke verantwoordelijkheid draagt, maar een commissaris moet handelen in belang van het bedrijf. Die verdediging schoot ook bij veel PvdA’ers in het verkeerde keelgat. Koks latere opvolger Wouter Bos noemde het verhoor van de oud-premier voor de televisiecamera’s zelfs ’pijnlijk’. Successen blijven staan Door zijn onaangename afscheid van het Binnenhof en de beloningsdiscussie lijken Koks politieke successen nog wel eens ondergesneeuwd te raken. En dat is niet helemaal terecht. Zo werd onder zijn leiding het huishoudboekje van de staat flink op orde gebracht en zat hij twee kabinetten voor die bijna helemaal de rit uit konden zitten, iets wat Rutte II pas weer lukte. Pas in de nadagen van zijn tweede paarse kabinet, volgde een vroegtijdig ontslag vanwege het NIOD-rapport over de val van Srebrenica. Volgens Kok nam de Nederlandse regering hiermee openlijk wel verantwoordelijkheid voor de gebeurtenissen maar niet de schuld. Koks optreden in de aanloop naar het huwelijk tussen prins Willem-Alexander en de Argentijnse Máxima Zorreguieta wordt geroemd. De PvdA-premier balanceerde vakkundig tussen Kamer en Koninklijk Huis om te zorgen dat de echtverbintenis kon plaatsvinden en parlementaire instemming kon genieten door Máxima’s vader Jorge Zorreguieta weg te houden van het huwelijk. Hij was minister van Landbouw onder de Argentijnse Videla-dictatuur, waarin politieke tegenstanders van het regime meedogenloos uit de weg werden geruimd. Kok stuurde PvdA-prominent Max van der Stoel naar Buenos Aires om vader Zorreguieta ervan te doordringen dat zijn aanwezigheid een gevaar zou kunnen opleveren voor het slagen van het huwelijk van zijn dochter. Door deze creatieve invulling van de ministeriële verantwoordelijkheid wist Kok een constitutionele crisis af te wenden en kon het huwelijk van de troonopvolger uitgroeien tot een nationaal feest. Kok zal herinnerd worden als een klassiek staatsman, die het land leidde tijdens een periode van grote welvaart. Als iemand die niet zo zeer geliefd was, maar wel degelijk gerespecteerd werd. En als iemand die eerst de ideologische veren van de PvdA afschudde en daarna ook van zichzelf.