Het is een hardnekkig misverstand dat Nederland een boegbeeld van transparantie is, zegt deskundige Roger Vleugels. Sterker: wereldwijd bungelt ons land onderaan. Wat openheid betreft scoren we niet veel beter dan ontwikkelingslanden. „Landen als Bulgarije of Servië staan boven ons. Nergens moet je zo lang wachten op openbaarmaking van overheidsstukken als in Nederland. En in tachtig procent van de gevallen wordt zelfs die termijn nog overschreden.”

Overdreven? Al maanden wacht De Telegraaf op documenten van terreurbestrijder NCTV, die geen boodschap heeft aan alle wettelijke termijnen. Maar soms wordt er ook glashard gelogen. Deze krant vroeg documenten op over de in opspraak geraakte afdeling Openbare Orde en Veiligheid in Amsterdam. Burgemeester Halsema bood uiteindelijk excuses aan omdat de gemeente had geprobeerd de aanvrager met een kluitje in het riet te sturen. Eerder vroeg De Telegraaf criminaliteitscijfers op van asielzoekers. Die waren er niet, stelde de politie. Later bleken ze toch te bestaan. De politie bood een zwijgdeal aan om de leugen te verbloemen.

Trucs

Sinds 1980 is Nederland wettelijk verplicht om interne documenten te leveren, behalve als het om geheimen gaat of de privacy in het geding komt. Dat is geregeld in de Wet Openbaarheid van Bestuur (WOB). Niet zelden haalt de overheid geraffineerde juridische trucs uit om zo’n verzoek dood te maken, signaleert Dieuwertje Kuijpers, journalist van onderzoeksplatform Follow the Money. Dan wordt het verzoek omgebogen naar een ’informatieverzoek’. Daardoor is weigeren makkelijker, vertelt de journalist. Zo worden onervaren burgers het bos in gestuurd. Een levensgroot verschil met de VS, waar Kuijpers momenteel drie WOB-verzoeken heeft lopen. Het aanvragen van de documenten is daar kinderlijk eenvoudig. De overheid helpt zelfs als het verzoek bij het verkeerde digitale loket is ingediend.

Het contrast met Nederland kan niet groter. Hier volgen ambtenaren cursussen om te leren WOB-verzoeken te traineren, vertelt WOB-expert Vleugels. „Bijvoorbeeld door een interview aan te bieden, met als bijproduct dat de procedure vertraagt of sneuvelt.”

"Documenten met een stift bewerkt"

De documenten die er uiteindelijk uit rollen, blijken vaak flink met de zwarte stift bewerkt. De wet biedt diverse ’weigergronden’ om details of hele pagina’s onleesbaar te maken. Vleugels: „Maar die redenen worden vaak als schaamlap gebruikt.”

De laatste jaren neemt de bereidheid om informatie te delen af, ziet de Leidse hoogleraar staats- en bestuursrecht Wim Voermans. Sterker: soms worden burgers doelbewust het bos in gestuurd. Informatieverzoeken worden door ambtenaren vooral ervaren als hinderlijke onderbreking van hun werkzaamheden. „Ik maak mij daar zorgen over. De overheid moet eropuit zijn om informatie te geven. Alleen zo kunnen we vertrouwen hebben en houden.”

Een woordvoerder van Binnenlandse Zaken erkent dat ’tempo en bereidwilligheid om mee te werken’ niet bij iedere overheidsinstelling even groot zijn. Maar zo slecht vindt hij het ook niet gesteld met de transparantie. „Als gegevens onleesbaar zijn gemaakt, is daar een goede reden voor. We gaan bijvoorbeeld niet bekendmaken hoe een paspoort kan worden nagemaakt.” Ook bedrijfs- en privacygevoelige informatie worden geschrapt uit stukken. „Als het even kan sturen we gegevens, anders kan de rechter ons tijdens een rechtszaak verplichten dat alsnog te doen.”

Van zo’n rechtszaak komt het in de praktijk echter zelden, werpt Roger Vleugels tegen.