Vechten stomdronken schrijvers hun literaire vetes op het Boekenbal uit?

De laatste keer dat er echt trammelant was op het Boekenbal dateert alweer van twintig jaar geleden, ontzenuwt Herman Arnolds – sinds 1979 documentalist en verzamelaar van alles wat met de Boekenweek te maken heeft – alvast de gedachte ’dat er elk jaar wel een lekkere rel is’. In 2000 dreigde een boze Freek de Jonge – als presentator van het voorprogramma van het bal, dat dat jaar in Carré plaatsvond – het boekenweekgeschenk van Harry Mulisch in de fik te steken. Hij zag diens Het theater, de brief en de waarheid als rehabilitatie van acteur Jules Croiset. Dreigbrieven Croiset had een aantal jaren eerder gedemonstreerd tegen de uitvoering van Fassbinders toneelstuk Het vuil, de stad en de dood, omdat het antisemitisch zou zijn. Als ’bewijs’ stuurde Croiset zichzelf en enkele medestanders (onder wie Freek de Jonge) gefingeerde dreigbrieven, waarna hij in een wanhoopsdaad zijn eigen ontvoering ensceneerde. Mulisch’ geschenkboek over deze affaire was in De Jonges verkeerde keelgat geschoten. „Freek kwam op, klopte op zijn zakken en vroeg toen richting de zaal: ’Harry, heb jij een vuurtje voor me?’”, memoreert Arnolds, die overigens vermoedt dat de ’ruzie’ „een beetje voor de bühne” was. Niemand meer in de zaal Echt schokkend was het ook niet en er volgde ook geen boekverbranding. Voor serieus baldadige Boekenballen moeten we volgens Arnolds verder terug in de tijd. „In 1950 werd in het voorprogramma het stuk De Armada opgevoerd van Jef Heyendael, een kunstenaar annex tandarts. Dat was zó slecht, dat het werd weggefloten en er tegen het eind werkelijk niemand meer in de zaal zat.” Iets dergelijks overkwam ook de cabaretière Lenette van Dongen jaren later, in 1994, toen ze na twee liedjes dusdanig werd uitgefloten, dat ze huilend naar de kleedkamer liep. Maar er waren ook legendarisch mooie programma’s, benadrukt Arnolds: „In 1980 verzorgden Maarten ’t Hart en Maarten Biesheuvel de avond en dat was ongelooflijk goed.” Diezelfde Maarten ’t Hart baarde elf jaar later overigens weer opzien door gekleed als ’Maartje’ de schouwburg binnen te schrijden. Mulisch suste de boel De Boekenweek werd niet van begin af aan geopend met een bal. Kort voor de oorlog werd het evenement geopend met een toneelstuk, soms in Amsterdam, soms in Den Haag of Rotterdam. Eind jaren 40 ontstond zoiets als een openingsgala. Maar in de jaren 70 werd het ’elitaire’ feest – ook uit geldgebrek – omgevormd tot een feest voor lezers in de RAI, „maar dat was geen succes”, herinnert Arnolds zich. „Bij het diner vooraf, met speenvarken op het menu, vond iemand het een leuk idee om een levend, versierd varken los te laten. Toen een keukenhulp er schande van sprak, heeft Harry Mulisch de boel nog gesust.” In 1980 was er voor het eerst weer een ’echt’ Boekenbal. Een jaar later was er alweer een ’rel’, nu om het geplande Boekenweekgeschenk van volksschrijver Gerard Reve. „De eerste hoofdstukken bleken ineens vol te staan met homo-erotische taferelen, in tegenstelling tot de synopsis die hij aan de CPNB had laten lezen. Een lastig parket, maar besloten werd om het niet te laten doorgaan. Daarmee is Gerard Reve een van de grote schrijvers die nooit het geschenk heeft mogen schrijven.” Het boek verscheen overigens later als De vierde man. Koningin Gerard Reve is in de fotoarchieven wel terug te vinden op een vroegere editie van het bal, in een geanimeerd gesprek met koningin Juliana, die gekleed gaat in een strapless galajurk. „Het verhaal wil dat de koningin er áltijd bij was. In werkelijkheid is zij er slechts elf keer geweest. Beatrix alleen een keer als prinses, verder nooit. Zou nu ook veel te veel beveiliging vergen”, vermoedt Arnolds. Vechtpartijen dan? Die zijn er volgens de Boekenbalkenner in het verleden zeker wel geweest, al dan niet onder invloed van drank. „Maar in het jaar 1958 was het heel erg. In die tijd werden de versieringen en decors in de Schouwburg gemaakt door de populaire kunstenaar Metten Koornstra. En je mocht de rekwisieten vanaf 02.00 uur ’klauwen’. Sommige gasten hadden er zo hun zinnen op gezet, dat ze urenlang op een stoel naast het door hen begeerde stuk gingen zitten. Mensen vlogen elkaar echt in de haren.” Koornstra veroorzaakte in 1969 zelf nog een rel, door in het kader van het thema ’Palais du Pape’ nogal schunnige afbeeldingen en poppen van pausen te vervaardigen. „Toenmalig minister Luns heeft er nog, geknield, zijn excuses voor aangeboden bij de pauselijke nuntius”, vertelt Arnolds. Het meenemen van de rekwisieten is inmiddels aardig gereguleerd, al ging het in ’97 nog even mis toen een feestganger de bronzen kop van Simon Carmiggelt, eigendom van de Stadsschouwburg, ’per ongeluk’ had ontvreemd in de veronderstelling dat hij bij de versiering hoorde... De laatste ’vechtpartij’ was, voor zover Arnolds kan nagaan, in 2004 toen Beau van Erven Dorens – „vermoedelijk enigszins beneveld” – wat klappen kreeg en uitdeelde. De laatste ophef dateert van vorig jaar, toen Freek de Jonge het nodig vond om de maiden speech van de nieuwe CPNB-directeur Eveline Aendekerk te verstoren met een tirade tegen Thierry Baudet. Applaus én gejoel was zijn deel. Benieuwd of het thema van de komende, 85e Boekenweek, ’Rebellen en dwarsdenkers’ (7 t/m 15 maart), de traditie weer wat luister kan bijzetten.