Amersfoort: kei van een stad

De snelle groei van Amersfoort werd al even aangehaald. Stadsgids Ad Jeuster vertelt tijdens een wandeling door de historische binnenstad dat Amersfoort, dat in 1259 stadsrechten kreeg en daarmee toestemming zich te ‘mogen’ verdedigen via het aanbrengen van stadsmuren en stadspoorten, in 1900 zo’n 19.000 inwoners telde. Dat zijn er nu 150.000, inclusief nieuwbouwwijken als Kattenbroek en Vathorst – hoewel de eerstgenoemde buurt (zie ook kader) alweer 25 jaar oud is.

De liefhebber van monumenten kan zijn hart ophalen tijdens het bekijken van het centrum: dit telt er maar liefst 650. Wandelend vanaf de St. Joriskerk is toevalligerwijs een niet zo oud, maar wel opmerkelijk bouwwerk te zien, de Stad van Cahen. Een niet onomstreden gebouw, nogal weggedrukt tussen eeuwenoude panden, vergelijkbaar met een kashba en van de hand van Abel Cahen (de man van Sonja Barend, meldt de gids). Een blauwe, glazen koepel siert het dak.

Historische huizen

Via de kruising met de Langestraat en de Kamperbinnenpoort, die deel uitmaakte van de eerste stadsmuur en in de jaren dertig van de vorige eeuw werd gerestaureerd, ligt Muurhuizen voor ons met op 109 het Secretarishuisje, in renaissancestijl. Een trapje bij een huis, zoals hier, betekende aanzien, zo wordt uitgelegd.

De historische huizen in deze straat zijn gebouwd uit stenen van allerlei soorten en maten, verschillen onderling sterk en sommige staan schots en scheef. Het materiaal voor de woningen was afkomstig van de eerste, 1,5 kilometer lange verdedigingswal van de stad. In de veertiende eeuw groeide Amersfoort qua inwonertal zo hard dat er een eindje verder een tweede stadsmuur werd neergezet als verdedigingslinie.

De eerste muur stond er nu nutteloos bij en werd afgebroken, op een paar elementen na die alsnog als verdediging konden dienen. Op de fundamenten ervan begon men in de 16e eeuw huizen te bouwen, met de stenen die nu makkelijk voorhanden waren; recycling avant la lettre.

Oude binnenstad

Bij de bouw werd niet zo nauw gekeken, als het maar een stevige constructie werd. De tweede stadsmuur werd overigens in de negentiende eeuw grotendeels afgebroken. Een fraai plantsoen kwam ervoor in de plaats. Dat gaf Amersfoorters de gelegenheid om een mooi ommetje te maken om heel de oude binnenstad heen.

Vanaf Muurhuizen kan ook een blik worden geworpen op het iets verder weg, aan de Zuidsingel, gelegen Huis met de Paarse Ruiten. Eigendom destijds van tabakshandelaar Benjamin Cohen en een toonbeeld van de manier waarop een kapitaalkrachtige burger pronkte met zijn woning.

Vlak bij Muurhuizen ligt de oude stadsboerderij, die altijd haar groene karakter behouden heeft, en iets verderop staat de zogenaamde Dieventoren, de voormalige stadsgevangenis, nu in gebruik als woning. In de kelder zijn de oude cellen nog in originele staat aanwezig. Op enkele naast elkaar gelegen woningen zijn tegels met verschillende afbeeldingen aangebracht. Een ervan stelt een olifant voor, een teken van lichtzinnigheid; op die plek hebben vroeger prostituees gewerkt.

Koppelpoort

Amersfoort was eeuwen terug een sterke industriestad, met onder andere textielnijverheid, tabaksindustrie (met name snuif- en pruimtabak) en bierbrouwerijen. Van die laatste waren er op een bepaald moment wel 100. Bij waterpoort Monnikendam kwam het schone water, nodig voor het brouwen van het bier, van de belangrijkste beken uit de Gelderse Vallei de stad in. Brouwerij de Drie Ringen, aan de Korte Spui, is nu de enige ambachtelijke stadsbrouwerij en zelfs in gebruik als trouwlocatie.

Een must is de Koppelpoort, het pronkjuweel van Amersfoort. Het is een sprookjesachtige land- en waterpoort uit 1400. In de middeleeuwen werd de poort afgesloten met een zogenaamd balkenschot. Zo kon de waterstand gereguleerd worden. Dat werd gedaan met twee tredmolens. Dagelijks, vertelt de gids, werden gevangenen gedwongen om in zo’n rad te lopen en daarmee de houten afscheiding omhoog of omlaag te brengen. Dat waren zogenaamde raddraaiers.

Nautisch bolwerk

Weten we meteen iets meer over de herkomst van dat woord. De uitdrukking ’over de schreef gaan’ wordt ook duidelijk. Messen die bezoekers meenamen, werden bij de poort op lengte gecontroleerd. Een mes dat te lang was en daarmee een aangebracht streepje (ook wel schreef) passeerde, ging over de schreef. En moest afgegeven worden. Met de boete kon ’een steentje worden bijgedragen’ aan de bouw van de stad.

Nabij de Koppelpoort ligt de Eemhaven, een nautisch bolwerk dat tevens veel culturele activiteiten herbergt. Op korte afstand van het Havik is een zogenaamde waterstaatkerk te vinden. Er schuin tegenover bevindt zich een huis, dat voorheen als café dienstdeed. Zangers uit het zangkoor, zo wil het verhaal, glipten tijdens een lange preek de kerk uit en gingen snel even een neutje halen. Aangereikt door een luikje, dat nog te zien is. Na het nuttigen van de alcohol klonken de kerkliederen, met de gesmeerde kelen, veel beter!

Inwoners Amersfoort

Amersfoort heeft meerdere beroemde inwoners gehad. Zo hebben op de Kortegracht vlak naast elkaar, zij het in een ander tijdsbestek, Johan van Oldenbarnevelt en Piet Mondriaan gewoond. Ook prins Willem V heeft enige tijd in de stad gewoond.

Op wat nu huizen op de nummers 22 en 24 aan de gracht zijn, werd Van Oldenbarnevelt geboren, waarna hij twee jaar later als kind met zijn ouders naar Muurhuizen verhuisde (huis Bollenburg).

Het witte gebouw aan de Kortegracht nummer 11 is het Mondriaanhuis. In dit huis is in 1872 Mondriaan geboren. Hij zou later een wereldberoemde schilder worden. In hetzelfde pand was ook een school gevestigd, waar zijn vader hoofd van was. Tegenwoordig is in het gebouw een bibliotheek- en documentatiecentrum rondom Mondriaans werk te vinden.

Winkelen en horeca Amersfoort

Shoppen kan volop in Amersfoort en wilt u tussendoor iets gebruiken, dan is een café of restaurant nooit ver weg.

Natuurlijk zijn, bijvoorbeeld in de Langestraat, de grote winkelketens te vinden, maar vooral in de kleine zijstraatjes – zoals de Kromme Spaak – kom je bijzondere winkeltjes tegen als Trendhtown en La Coba en restaurant De Ondeugd.

Leuke terrasjes zijn er meer dan voldoende op de Groenmarkt en het Lieve Vrouw Kerkhof.

Onze Lieve Vrouwetoren

Niet te missen in het centrum van de stad: de (laat-middeleeuwse) Onze Lieve Vrouwetoren, maar liefst 98 meter hoog en daarmee de op twee na hoogste kerktoren van Nederland (na Utrecht en Delft). Niet alleen goed zichtbaar, maar ook goed hoorbaar met 100 klokken, waarvan zeven luidklokken. Eind 18e eeuw is de kerk grotendeels verwoest toen, in gebruik voor de tijdelijke opslag van granaten, er wat fout ging. De hoogte van de kerk werd bepaald door de Dom van Utrecht. Dat was de belangrijkste kathedraal van het bisdom. Het godshuis van Amersfoort werd als minder beschouwd en mocht daarom die van Utrecht (112 meter) in hoogte niet overtreffen.

Keistad

Wie aan Amersfoort denkt, komt al snel op de kei. De ruim 7000 kilo wegende steen, die na de laatste ijstijd was achtergebleven op de Utrechtse Heuvelrug en vervolgens naar de stad werd gesleept, is het symbool van de stad geworden. De bijnaam van Amersfoort is Keistad.

De geschiedenis van de steen voert terug tot de 17e eeuw. Ene jonkheer Everard Meyster sloot in 1661 een weddenschap met zijn vrienden. Hij kreeg een grote groep mannen zo gek dat ze de steen de stad zouden binnenslepen. Dat lukte en Meyster trakteerde de menigte op bier en krakelingen. Sindsdien gingen de Amersfoorters door het leven als ’keitrekkers’.

De bevolking werd er door anderen van buiten de stad zo mee gepest dat de steen begraven werd en pas weer begin 1900 boven de grond kwam. Na aanvankelijk een plek aan de Utrechtsestraat volgde een verplaatsing naar Plantsoen-zuid (Stadsring). In 1954 kreeg de kei daar een nieuwe sokkel.

Moderne architectuur

Wie iets anders wil dan het bekijken van historische panden in de binnenstad van Amersfoort, kan een kijkje nemen in een buurt die niet ver van het centrum ligt, Kattenbroek.

Een bijzondere omgeving, 25 jaar oud, die ontworpen is door architect Ashok Bhalotra. Deze heeft een geheel van bijzondere en kleurrijke architectuur gecreëerd, wat het geheel – bijna 5000 woningen – een grote afwisseling geeft. Dat gevoel wordt versterkt door een boeiend stratenplan.